قواعد تفسیر لغوی

علوم قرآن و حدیث

مقاله 12، دوره 53، شماره 1 - شماره پیاپی 106، خرداد 1400، صفحه 241-260   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2021.61843.0

نویسندگان

حیدر پاسنگ¹؛ علی اکبر ربیع نتاج²؛ محسن نورائی^{* 3}؛ حبیب اله حلیمی جلودار³

¹دانشجوی دکتری دانشگاه مازندران

²استاد دانشگاه مازندران

³دانشیار دانشگاه مازندران

چکیده

شناسایی قواعد تفسیر لغوی به معنای راهکارهای ضابطه‌مند در معناشناسی واژه‌های قرآن کریم، ضرورتی است که با توجه به پیش‌فرض‌های مفسر و برخی نقائص در عملکرد لغویان، در نظر داشتن آن در فرایند تفسیر نتایج شگرفی به دنبال دارد. در این پژوهش با روش توصیفی – تحلیلی، قواعد از کتب تفسیری و لغوی استخراج و بررسی شده‌اند. مهم ترین این قواعد عبارتند از: کاربرد غالب ، تقدیم معنای شرعی بر عرفی و لغوی، عدم اعتماد به مجرد لغت، تقدم اقوال مفسران متقدم بر لغویان. یافته‌ها نشان می‌دهد که توجه به همه قواعد، منابع و قرائن در تفسیر لغوی تأثیرگذار هستند و مجرد لغت کارآیی ندارد. این قواعد با اصول ادبی و واژه‌شناسی منطبق بوده و با اجرای آن، مفاهیم و مدالیل قرآنی همیشه قابل استفاده خواهند بود. به منظور شناسایی قواعد تفسیر لغوی از نتایج به دست آمده در این پژوهش استفاده شود.

کلیدواژه‌ها

قواعد؛ تفسیر لغوی؛ واژه‌های قرآن؛ لغویان

مراجع

قرآن کریم

آلوسی، سیدمحمود، روح المعانی، الطبعة الاولی، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1415ق.

ابن اثیر جزری، مبارک بن محمد، النهایه فی غریب القرآن و الأثر، بیروت: داراحیاء الکتب العربیه، بی‌تا.

ابن تیمیه، احمد، مجموع الفتاوی، جمع عبدالرحمن بن محمد بن قاسم، الطبعة الاولی، سوریا: مطبعة الرسالة، 1398ق.

ابن درید، محمد بن حسن، جمهرة اللغة، تحقیق: رمزی منیر بعلبکی، نشر دارالملایین، 1978م.

ابن سعد، محمد بن سعد منیع الهاشمی، الطبقات الکبری، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا، الطبعة الاولی، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1410ق.

ابن عبدالسلام، عز، الإشاره الی الإیجاز فی بعض انواع المجاز، بیروت، دارالبشائر الإسلامیه، 1408 ق.

ابن عربی، محی الدین، الفتوحات المکیه، تحقیق و تقدیم: عثمان یحیی، قاهره، 1392ق.

ابن العربی، محمد بن عبدالله، احکام القرآن، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1408ق.

ابن عطیه، جمیل حمود، ابهی المراد فی شرح مؤتمر علماء بغداد، بیروت: مؤسسة الأعلمی، 1423ق.

ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغة، بیروت: دارالجیل، 1991م.

ابن فارس، احمد ، الصاحبی فی فقه اللغة العربیة و سنن العرب فی کلامها، قاهره: المکتبة السلفیة، 1910م.

 ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، تأویل مشکل القرآن، تحقیق: سیداحمد صقر، ط 3، نشر مکتبة العلمیه، 1401ق.

 ابن قیم، محمد بن ابوبکر، اعلام الموقعین، تحقیق: طه عبدالرؤف سعد، بیروت: دارالجیل، 1973م.

 ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1408ش.

 ابن هشام انصاری، عبدالله بن یوسف، مغنی اللبیب، بیروت: درالکتب العصریه، 1407 ق.

 ابوحیان، محمد بن یوسف، البحر المحیط، بیروت: دارالفکر، 1412ق.

 ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، تفسیر ابوالفتوح رازی، تهران: چاپخانه محمد حسن علمی، 1334ق.

 ابوعبیده، معمر بن مثنی، مجاز القرآن، تحقیق: فواد سزگین، ط 2، نشر مؤسس الرساله، 1401ق.

 ابوعوده، عوده خلیل، التطور الدلالی بین لغة الشعر الجاهلی و لغة القرآن الکریم، اردن: مکتبة المنار، 1405ق.

 ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، حلیة الأولیاء، بیروت: دارالفکر، بی‌تا.

 ابوهلال عسکری، حسن بن عبدالله، الأوائل، مغرب: اسعد طرابزون الحسینی، 1996م.

 اخفش، ابوالحسن سعید بن مسعده، معانی القرآن، تحقیق: هدی قراعه، ط 1، نشر مکتبة الخانجی، 1411ق.

 ازهری، ابومنصور، تهذیب اللغه، تحقیق: عبدالسلام هارون و دیگران، نشر الدار المصریه للتألیف و النشر، بی‌تا.

 بغدادی، علاء الدین علی بن محمد، لباب التأویل فی معانی التنزیل، تحقیق: محمدعلی شاهین، بیروت: درالکتب العلمیه، 1415ق.

 بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل، تحقیق: خالد العک و مروان سرور، ط 2، بیروت: دارالمعرفة، 1407ق.

 تفتازانی، سعدالدین، شرح المقاصد، تحقیق: عبدالرحمن عمیره، بیروت: عالم الکتب، 1409ق.

 جاحظ، ابوعثمان عمرو بن بحر، رسائل الجاحظ، الرسائل الأدبیة، تحقیق: علی ابوملحم، چاپ دوم، بیروت: دار مکتبة الهلال، 2002م.

 جرجانی، علی بن محمد، التعریفات، بیروت: دارالفکر، 1425ق.

 جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الإسلام، چاپ چهارم، بیروت: دارالساقی، 1422ق.

 حاکم نیشابوری، ابوعبدالله محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، نشر دارالکتاب العربی، بی‌تا.

 حربی، حسن بن علی بن حسین، قواعد الترجیح عند المفسرین، ریاض: دارالقاسم، 1417ق.

 حر عاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعه، چاپ اول، قم: مؤسسه آل البیت، 1409ق.

 راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق: صفوان عدنان داوودی، بیروت: الدار الشامیه، 1416ق.

 رشیدرضا، محمد، تفسیر القرآن الحکیم الشهیر بتفسیر المنار، بیروت: دارالمعرفه، بی‌تا.

 زبیدی، محمدمرتضی، تاج العروس، بیروت: دارمکتبة الحیاء، بی‌تا.

 زرقانی، محمد عبدالعظیم، مناهل العرفان، بی‌جا، دارالفکر، بی‌تا.

 زجاج، ابواسحاق، معانی القرآن و اعرابه،  تحقیق: عبدالجلیل عبده شلبی، نشر عالم الکتب، 1408ق.

 زرکشی، محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، بیروت: دارالفکر، 1425ق.

 زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق التنزیل، بیروت: نشر دارالمعرفه، بی‌تا.

 السبت، خالد بن عثمان، قواعد التفسیر جمعا و دراسة، ط 1، المملکة العربیة السعودیة: دار ابن عفان، الخبر، 1417ق.

 سمعانی، ابومظفر، تفسیر القرآن، تحقیق: یاسر ابراهیم و غنیم عباس، ط 1، نشر دارالوطن، 1418ق.

 سید بن طاووس، احمد بن موسی، سعد السعود، قم: افست منشورات رضی، 1363ش.

 سیدمرتضی، علی بن الحسین الموسوی العلوی، الأمالی (غرر الفوائد و درر القلائد)، تحقیق: محمد ابوالفضل، قم: ذوی القربی، 1429ق.

 سیستانی، علی، الرافد فی علم الاصول، تقریر منیر قطیفی، قم: لیتوگرافی حمید، 1414ق.

 سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور، ط1، نشر دارالفکر، 1403ق.

 سیوطی، جلال الدین، الإتقان فی علوم القرآن، ترجمه سیدمهدی حائری قزوینی، تهران: چاپخانه سپهر، 1363ش.

 سیوطی، جلال الدین، الأشباه و النظائر فی قواعد و فروع فقه الشافعیه، بیروت: مصطفی البابی الحلبی، 1378ق.

 شاکر، محمد کاظم، مبانی و روش‌های تفسیری، قم: مرکز جهانی علوم اسلامی، 1382ش.

 شلقانی، عبدالحمید، روایة اللغة، قاهرة: دار المعارف، بی‌تا.

 شلقانی، عبدالحمید، الأعراب والرواة، چاپ دوم، طرابلس: المنشأة العامة للنشر والتوزیع والإعلان، 1391ق.

 شنقیطی، محمدامین بن محمد مختار، اضواء البیان فی ایضاح القرآن بالقرآن، بیروت: عالم الکتب، بی‌تا.

 الشیخ، حمدی، تفسیر لغوی غریب قرآن، ترجمه ریحانه ملازاده، چاپ اول، قم: نغمات، 1391ش.

 صدوق، شیخ ابوجعفر محمد بن علی، کمال الدین، با تصحیح غفاری، قم: جامعه مدرسین، 1405ق.

 طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چ 5، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، حوزه علمیه قم، 1417ق.

 طبرسی، احمد بن علی، الإحتجاج علی اهل اللجاج، مشهد: انتشارات مرتضی، 1403ق.

 طبرسی، ابوالفضل علی بن الحسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسه اعلمی للمطبوعات، 1415ق.

 طبری، محمد بن جریر، جامع‌البیان عن تأویل آی القرآن، ط 13، نشر مکتبة البابی الحلبی، 1388 ق.

 الطوسی، محمد بن حسن، التبیان فی علوم القرآن، بیروت: داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.

 الطیار، مساعد، التفسیر اللغوی للقرآن الکریم، چاپ اول، ریاض: دار ابن الجوزی، 1422ق.

 العک، خالد عبدالرحمن، اصول التفسیر و قواعده، بیروت: دارالنفائس، 1414ق.

 فخر رازی، محمد بن عمر، المحصول فی علم اصول الفقه، الطبعة الاولی، دارالکتب العلمیه، 1408ق.

  فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت: دارالفکر، 1410ق.

 فراء، یحیی بن زیاد، معانی القرآن، تحقیق: محمدعلی النجار و احمد یوسف نجاتی، ط 3، بیروت: نشر عالم الکتب، 1401ق.

 فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، تحقیق: مهدی المخزومی و ابراهیم السامرائی، ط 1، بیروت: نشر موسسه الاعلمی، 1408ق.

 فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، تحقیق: محمد نعیم العرقسوسی، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1426ق.

 قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1965م.

 قطب، سید، فی ظلال القرآن، بیروت: دارالشروق، 1417ق.

 قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، تحقیق: سیدطیب موسوی جزائری، چاپ سوم، قم: دارالکتاب، 1363ش.

 ماوردی، ابوالحسن علی بن محمد، النکت و العیون، تحقیق: السید عبدالمقصود بن عبدالرحیم، ط1، نشر مؤسسه الکتب الثقافیة، 1412ق.

 مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت: مؤسسه الوفاء، 1404ق.

 مسلمی، عبدالله بن محمد، «القراءات القرآنیه و توجیهها فی کتاب العین»، مجله معهد الإمام الشاطبی للدراسات القرآنیه، العدد السابع، جمادی الآخرة، صص 215-288، 1430ق.

 مؤدب، سیدرضا، روش‌های تفسیر قرآن، چاپ ششم، قم: پژوهشکده تحقیق و توسعه علوم انسانی، 1398ش.

 مؤدب، سیدرضا و فاطمه احمدی نژاد، «تفسیر لغوی سوره دهر در تفسیر نمونه»، فصلنامه مطالعات تفسیری، شماره 25، صص 121-136، 1395ش.

 مهدوی راد، محمدعلی و فاطمه کوهی، «روش‌شناسی معصومان در تفسیر لغوی قرآن کریم»، حدیث اندیشه، شماره 13، صص 26-69، 1391ش.

 ناصح، علی احمد، «تفسیر لغوی و ادبی معصومان در تفسیر لغوی قرآن کریم»، فصلنامه پژوهشهای ادبی- قرآنی، شماره 1، صص 179-192، 1392ش.

 النحاس، احمد بن محمد، إعراب القرآن، تحقیق: زهیر غازی زاهد، ط 2، نشر عالم الکتب، 1405ق.

 یاقوت حموی، شهاب الدین، معجم الادباء، تحقیق: احسان عباس، بیروت: دارالغرب الاسلامی، 1414ق.