تحلیل کارکرد حلقه ‌مشترک در بازیابی منابع آثار روایی مطالعه موردی روایات علی بن ابراهیم در الکافی

علوم قرآن و حدیث

مقاله 12، دوره 53، شماره 2 - شماره پیاپی 107، آذر 1400، صفحه 271-293   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2021.61859.0

نویسندگان

آمنه حدادی¹؛ نصرت نیل ساز^{* 2}؛ نهله غروی نایینی³؛ محمدکاظم رحمتی⁴

¹دانش آموخته دکتری دانشگاه تربیت ‌مدرس

²دانشیار دانشگاه تربیت ‌مدرس

³استاد دانشگاه تربیت مدرس

⁴استادیار بنیاد دایرة المعارف اسلامی

چکیده

«حلقه­­­ مشترک» راوی تکرارشونده در سندهای مجموعه‌­ای از روایات یک اثر روایی است که شناسایی و تحلیل کارکرد آن در «بازیابی منابع» آن اثر روایی، نقشی مؤثر داشته و در تحلیل سندی می­‌بایست مورد توجه جدی قرار گیرد. در این مقاله، ابتدا بر اساس تحلیل کارکرد حلقه مشترک در سلسله اسانید و به کارگیری مؤلفه­‌های مؤثر دیگر، الگویی روش­مند در بازیابی منابع آثار روایی ارائه شده است؛ سپس این الگو در بازیابی منابع روایات «علی­بن ­ابراهیم از ابراهیم­‌بن­‌هاشم از ابن­‌ابی­‌عمیر از حماد­بن­‌عثمان از حلبی از امام صادق@» که پرتکرارترین سند الکافی است به کار گرفته شده است. دستاورد این پژوهش، نخست ارائه الگوی یادشده در بازیابی منابع آثار روایی مبتنی بر کارکرد حلقه مشترک و دیگر بازیابی منابع کلینی در پرتکرارترین سند الکافی بر اساس شناسایی کارکرد چهار حلقه مشترک، یعنی علی ­بن ­ابراهیم، ابراهیم ­بن ­هاشم، ابن ابی عمیر و حماد بن عثمان است.

کلیدواژه‌ها

بازیابی منابع؛ حلقه‌ مشترک؛ کلینی؛ الکافی؛ علی‌بن‌ابراهیم

مراجع

آقایی، سیدعلی، «پدیده حلقه مشترک در سندهای روایات؛ تبیین و تحلیل»، مطالعات تاریخ اسلام، شماره 7، 1389، صص 25-52.

بلامی، جیمز ای.، «مصادر کتاب مقتل امیرالمؤمنین علی(ع) تألیف ابن‌ابی‌الدنیا»، ترجمه محمد منیب، سخن تاریخ، شماره 27، بهار و تابستان 1397، صص 101-140.

ترمس عاملی، امین، ثلاثیات الکلینی و قرب الاسناد، دارالحدیث، قم، 1375ش.

تهرانی، آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، دارالاضواء، بیروت، 1403ق.

جدیدی نژاد،‌ محمدرضا،‌ «روش دستیابی به منابع الکافی»، آینه پژوهش،‌ شماره 123، 1389، صص16-20.

حدادی، آمنه و دیگران، «تحلیل انتقادی روش سید محمدجواد شبیری در بازیابی منابع آثار روایی»، مطالعات فهم حدیث، در دست انتشار.

حمادی، عبدالرضا و سیدعلیرضا حسینی، «بازشناسی منابع کلینی در تدوین الکافی»، حدیث پژوهی، شماره ششم، سال یازدهم، 1393، صص 181-206.

خواجویی، اسماعیل بن محمدحسین، الفوائد الرجالیة، تحقیق مهدی رجایی، آستان قدس رضوی، مشهد، 1413ق.

خوشدونی، مهدی و سیدمحمد موسوی مقدم، «تحلیلی بر احادیث قرآن‌شناسی کلینی در اصول الکافی»، مطالعات قرآن و حدیث سفینه، ش 61، 1397، صص 23-46.

خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، مرکز نشر آثار شیعه، قم، 1410ق.

رحمان ستایش، محمدکاظم؛ شهیدی، روح‌الله، «بازیابی منابع تفسیر قمی»، حدیث پژوهی، شماره نهم، صص113- 152.

سرخه‌ای، احسان، «کتاب حلبی؛ منبعی مکتوب در تألیف الکافی»، علوم حدیث، سال چهاردهم، شماره اول(ویژه کنگره بین‌المللی بزرگداشت ثقةالاسلام کلینی)، صص 34-58.

سرخه‌ای، احسان، «کتب مسائل در نگارش‌های حدیثی با تأکید بر مسائل علی بن جعفر»، علوم حدیث، سال دهم، شماره سوم و چهارم، 1384ش.

سزگین، فؤاد، تاریخ نگارش‌های عربی، سازمان چاپ و انتشارات، تهران، 1380ش.

سزگین، فؤاد، محاضرات فی تاریخ العلوم العربیة و الاسلامیة، چاپ اول، منشورات معهد تاریخ العلوم العربیة و الاسلامیة، فرانکفورت، 1404ق./ 1984م.

شبیری زنجانی، سید محمدجواد، «الکاتب النعمانی و کتابه الغیبة»، علوم الحدیث، شماره اول، سال سوم، 1419ق.، صص 175-238.

شبیری زنجانی، سید محمدجواد، «منابع نعمانی در غیبت»، در بازسازی متون کهن حدیث شیعه، دارالحدیث،‌ قم، 1394، 379-430.

شبیری زنجانی، سید محمدجواد، «نوادر احمدبن محمدبن عیسی یا کتاب حسینبن سعید»، آینه پژوهش، شماره 46، 1376، صص 23-26.

شبیری زنجانی، سید محمدجواد، توضیح الاسناد المشکلة فی الکتب الاربعة، دارالحدیث للطباعة وَالنشر، قم، 1429ق.

صدوق، ابن بابویه محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق علی‌اکبر غفاری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1413ق.

شولر، گریکور، شفاهی و مکتوب، ترجمۀ نصرت نیل‌ساز، چاپ اول، انتشارات حکمت، تهران، 1393ش.

شهیدثانی، زین‌الدین، الرعایة فی علم الدرایة، تحقیق محمد علی البقال، چاپ دوم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، قم، 1413ق.

طباطبایی بروجردی، سیدحسین، ترتیب الاسانید الکافی، تنظیم میرزا حسن نوری همدانی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، مشهد، 1414ق.

طوسی، محمدبن الحسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، تحقیق حسن الموسوی خرسان، دارالکتب الاسلامیة، تهران، 1407ق.

طوسی، محمدبن الحسن،  تهذیب الاحکام، تحقیق حسن الموسوی خرسان، دارالکتب الاسلامیة، تهران، 1407ق.

طوسی، محمدبن الحسن، فهرست کتب الشیعة  وأصولهم وأسماء المصنفین وأصحاب الاصول، تحقیق عبدالعزیز طباطبایی، کتابخانه محقق طباطبایی، قم، 1420ق.

عمادی حائری، سیدمحمد، «درنگی در منابع مکتوب الایضاح»، در بازسازی متون کهن حدیث شیعه،‌ دارالحدیث، قم، 1394، صص 431-446.

فتاحی زاده، فتحیه، «اعتبارسنجی روایات تفسیری علی بن ابراهیم در تفسیر قمی»، مطالعات اسلامی، شماره 80، 1387، صص 143- 159.

کشی، محمدبن عمر، رجال الکشی، انتشارات دانشگاه مشهد، مشهد، 1348ش.

کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، تصحیح علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، دارالکتب الاسلامیة، تهران، 1407ق.

مددی، سیداحمد، گفت‌و‌گو، در عمادی حائری، بازسازی متون کهن حدیث شیعه، روش، تحلیل، نمونه، دارالحدیث، قم، 1394ش.

مدرسی طباطبایی، سید محمدحسین، میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخست هجری، ترجمۀ رسول جعفریان و سید علیقلی قرائی، کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران، قم، 1383ش.

مفید بجنوردی،‌ امید،‌ «چگونگی ارتباط کلینی با کتاب محمد بن مسلم در پرتو داده‌های کتاب‌شناختی»، حدیث حوزه،‌ شمارۀ18،‌ 1398، صص 61-98.

معرفت، محمد؛ محمد غفوری نژاد،‌ «تحلیل مصدرشناختی احادیث الغیبة شیخ طوسی»، شیعه پژوهی در اسلام، سال هفدهم، شمارۀ57، 1396، صص 5-28.

نجاشی، احمدبن علی، رجال النجاشی، مؤسسه نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین قم، قم، 1365ش.

نیل‌ساز، نصرت و ابوالفضل رجایی‌فرد، «کارکرد فهرست‌های شیخ طوسی و نجاشی در تکمیل روش سزگین در بازیابی منابع آثار کهن روایی؛ مطالعه موردی کتاب الزهد حسین بن سعید اهوازی»، مطالعات فهم حدیث، شماره اول، سال چهارم، 1396، صص131- 158.

نیل‌ساز، نصرت، خاورشناسان و ابن عباس، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1393ش.

نیل‌ساز، نصرت، «تبیین و ارزیابی نظریۀ سزگین درباره شناسایی و بازسازی منابع جوامع روایی»، پژوهش‌های قرآن و حدیث، شماره دوم، سال چهل و هفتم، 1393ش، صص 321- 346.

نیل‌ساز، نصرت؛ نهله غروی نائینی؛ مهدیه عقیقی، «اصول تفسیری مستفاد از روایات اهل‌بیت علیهم السلام در اصول کافی»، کتاب قیم، ش 21، 1398، صص 195- 215.

Abbott, N, Studies in Arabic Literary Papyri: Historical Texts, Chicago, university of Chicago, 1957

Schacht, J, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, oxford, clarendon press, 1950

Tasseron, Ella Landau, “On On the Reconstruction of Lost Sources”, Al-Qnatara, V 25 (1), 2004