بازسازی پی‌رنگ‌ روایت‌های قرآنی با بهره‌گیری از بن‌مایه مشترک؛ بررسی موردی روایت اصحاب‌الجنه و حضرت یونس(ع)

علوم قرآن و حدیث

مقاله 1، دوره 53، شماره 1 - شماره پیاپی 106، خرداد 1400، صفحه 9-30   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2021.61931.0

نویسنده

پرویز آزادی^*

استادیار دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره)- قزوین

چکیده

داستان‌های قرآن کریم هر کدام به مثابه یک روایت است و علم روایت‌شناسی می‌تواند در درک بهتر آن مفید باشد. هر روایتی بن‌مایه و پی‌رنگ معینی دارد؛ بن‌مایه همان موضوع یا محتوای اصلی روایت و پی‌رنگ تلاش خالق روایت برای ارائه بن‌مایه در زمان، مکان و شخصیت‌های متفاوت است. گاهی چند روایت‌ بن‌مایه مشترک ولی پی‌رنگ متفاوتی دارند؛ یعنی محتوای چند روایت یکی است ولی با زمان، مکان و شخصیت‌های متفاوتی پردازش می‌شود که در این صورت می‌توان برای درک نقاط مبهم پی‌رنگ‌های متفاوت – با توجه به بن مایه مشترک- از یکدیگر بهره برد. در این نوشتار دو روایت قرآنی که بن‌مایه مشترک ولی پی‌رنگ‌های متفاوت دارند مقایسه و به کمک یکدیگر بازسازی می‌شود؛ دو روایت اصحاب‌الجنه و حضرت یونس(ع) بن‌مایه مشترکی به این صورت دارند: «اقدام به عملی ناپسند توسط بنده مومن > مجازات شدن توسط خداوند > توبه و تسبیح خداوند توسط عبد > [امید به] جبران آنچه از دست رفته توسط خداوند». بر اساس این بن‌مایه که در دو روایت به خوبی قابل مشاهده است، پی‌رنگ دو روایت بازسازی شد و با این تلاش، نقاط ابهام پی‌رنگ‌های هر دو روایت تا حدود قابل توجهی مشخص و روشن شد؛ جنبه‌های مبهمی که در تفاسیر مختلف با استفاده از روایات تفسیری یا نظر شخصی، تبیین شده است، در این نوشتار با استفاده از روش علمی روایت‌شناسی به صورت نظام‌مند و کامل‌تر تبیین می‌شود و سرانجام پی‌رنگ هر دو روایت به صورت کامل - البته به میزانی که مد نظر قرآن کریم است - بازسازی می‌شود.

کلیدواژه‌ها

روایت‌شناسی؛ قصص القرآن؛ بن‌مایه؛ پی‌رنگ؛ اصحاب‌الجنه؛ حضرت یونس(ع)

مراجع

ابن ‏شهرآشوب، محمد بن على، متشابه القرآن و مختلفه، قم، بیدار، 1369ق.

ابن ‏عاشور، محمدطاهر، تفسیر التحریر و التنویر، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، 1420ق.

ابن‏ عبدالسلام، عبدالعزیز بن عبدالسلام‏، تفسیر العز بن عبد السلام‏، تحقیق احمد فتحى‏ عبدالرحمن، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‏، 1429ق.

ابن ‏کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم (ابن کثیر)، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، 1419ق.

ابو زکریا یحیى بن معاذ الرازى‏، جواهر التصوف‏، تحقیق سعید هارون عاشور، قاهرة، مکتبة الآداب، 1423ق.

ابوالقاسم عبد الکریم القشیرى‏، الرسالة القشیریة، تحقیق عبد الحلیم محمود و محمود بن شریف‏، قم، بیدار، 1374ش.

ابوحیان، محمد بن یوسف‏، بیروت، تفسیر النهر الماد من البحر المحیط، دار‌الجنان‏، 1407ق.

آبوت، پورتر، داستان، پی‌رنگ و روایتگری، در مجموعه جستارهایی در باب نظریه روایت و روایت شناسی، ترجمه ابوالفضل حری، تهران، خانه کتاب، 1392ش.

آل‏غازى، عبدالقادر، بیان المعانى‏، دمشق، مطبعة الترقی‏، 1382ق.

آیتى، عبدالمحمد، ترجمه قرآن( آیتى) ، تهران، صدا و سیماى جمهورى اسلامى ایران انتشارات سروش، 1434ق.

بغوى، حسین بن مسعود، تفسیر البغوى المسمى معالم التنزیل، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1420ق.

بقاعى، ابراهیم بن عمر، نظم الدرر فى تناسب الآیات و السور، تحقیق عبدالرزاق غالب‏ مهدى، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‏، 1427ق.

بی‌نیاز، فتح الله، درآمدی بر داستان‌نویسی و روایت‌شناسی با اشاره‌ای موجز به آسیب‌شناسی رمان و داستان کوتاه، تهران، افراز، 1394ش.

بیضاوى، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل(تفسیر البیضاوى)، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1418ق.

پرینس، جرالد، درباره روایت‌شناسی (گذشته، حال و آینده)، در مجموعه گزیده مقالات روایت به کوشش مارتین مکوئیلان، ترجمه فتاح محمدی، تهران، مینوی خرد، 1395ش.

توکلی، حمید رضا، از اشارت‌های دریا (بوطیقای روایت در مثنوی)، تهران، مروارید، 1389ش.

تولان، مایکل، روایت شناسی؛ درآمدی زبان شناختی-انتقادی، ترجمه سیده فاطمه علوی و فاطمه نعمتی، تهران، سمت، 1393ش.

ثعالبى، عبدالرحمن بن محمد، تفسیر الثعالبى المسمى بالجواهر الحسان فى تفسیر القرآن‏، تحقیق عادل احمد عبدالموجود، عبد الفتاح‏ ابو سنه، و على محمد معوض، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1418ق.

ثعلبى، احمد بن محمد، الکشف و البیان المعروف تفسیر الثعلبی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1422ق.

جرجانى، عبدالقاهر بن عبدالرحمن‏، درج الدرر فى تفسیر القرآن العظیم‏، تحقیق طلعت صلاح فرحات، عمان، دارالفکر، 1430ق.

چتمن، سیمور، به سوی نظریه روایت، در مجموعه جستارهایی در باب نظریه روایت و روایت شناسی، ترجمه ابوالفضل حری، تهران، خانه کتاب، 1392ش.

حائرى طهرانى، على‏، مقتنیات الدرر، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1338ش.

حوى، سعید، الاساس فى التفسیر، قاهرة، دار السلام، 1424ق.

خطیب، عبدالکریم، التفسیر القرآنى للقرآن، بیروت، دار الفکر العربی، 1424ق.

دخیل، على محمد على، الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز (دخیل)، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، 1422ق.

دینورى، عبدالله بن محمد، تفسیر ابن وهب المسمى الواضح فى تفسیر القرآن الکریم، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، 1424ق.

زحیلى، وهبه، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، دمشق، دار الفکر، 1411ق.

سلطان على‏شاه، سلطان محمد بن حیدر، متن و ترجمه فارسى تفسیر شریف بیان السعادة فى مقامات العبادة، ترجمه محمد رضا خانى، و حشمت الله‏ ریاضى، تهران، سرالاسرار، 1372ش.

سمرقندى، نصر بن محمد، تفسیر السمرقندى المسمى بحر العلوم، بیروت، دار الفکر، 1416ق.

شوکانى، محمد، فتح القدیر، دمشق، دار ابن کثیر، 1414ق.

صابونى، محمد على، صفوة التفاسیر، بیروت، دارالفکر، 1421ق.‏

صدیق‏ حسن‏ خان، محمدصدیق‏، فتح البیان فى مقاصد القرآن‏، تحقیق ابراهیم شمس‏الدین، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‏، 1420ق.‏

صنعانى، عبدالرزاق بن همام‏، تفسیر القرآن العزیز المسمّى تفسیر عبدالرزاق‏، بیروت، دار المعرفة، 1411ق.

طباطبایى، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1402ق.

طبرانى، سلیمان بن احمد، التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم( الطبرانى)، إربد، دار الکتاب الثقافی‏، 2008م.

طبرى، محمد بن جریر، جامع البیان فى تفسیر القرآن (تفسیر الطبرى)، بیروت، دار المعرفة، 1412ق.

طوسى، محمد بن حسن‏، التبیان فی تفسیر القرآن‏، تصحیح احمد حبیب عاملى، بیروت، دار إحیاء التراث العربی‏، بی‌تا.

فخررازى، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر(مفاتیح الغیب)، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1420ق.

فراء، یحیى بن زیاد، معانى القرآن، تحقیق احمد یوسف‏ نجاتى، و محمد علی نجار، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1980م.

فضل الله، محمد حسین، من وحى القرآن، بیروت، دار الملاک، 1419ق.

فولادوند، محمدمهدى‏، ترجمه قرآن(فولادوند)، تحقیق هیأت علمى دارالقرآن الکریم (دفتر مطالعات تاریخ ومعارف اسلامى)، تهران، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامى‏، 1418ق.

قرطبى، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران، ناصر خسرو، 1364ش.

القشیرى، ابوالقاسم عبد الکریم، الرسالة القشیریة، تصحیح عبد الحلیم محمود و محمود بن شریف، قم، انتشارات بیدار، 1374ش.

قمى، على بن ابراهیم‏، تفسیر القمی‏، تحقیق طیب موسوی جزایری، قم، دار الکتاب‏، 1363ش.

کوری، مارک، نظریه روایت پست مدرن، ترجمه آرش اکبر‌پور، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، 1397ش.

کاویان ‏پور، احمد، ترجمه قرآن (کاویانپور)، تهران، اقبال، 1372ش.

لاج، دیوید، درآمدی بر دستور زبان داستان، در مجموعه جستارهایی در باب نظریه روایت و روایت شناسی، ترجمه ابوالفضل حری، تهران، خانه کتاب، 1392ش.

ماوردى، على بن محمد، النکت و العیون تفسیر الماوردى‏، تحقیق سید بن عبدالمقصود عبدالرحیم، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‏، بی‌تا.

مدرسى، محمدتقى، من هدى القرآن، تهران، دار محبی الحسین، 1419ق.

معموری، علی، تحلیل ساختار روایت در قرآن؛ بررسی منطق توالی پی‌رفت‌ها، تهران، نگاه معاصر، 1392ش.

مقاتل بن سلیمان‏، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1423ق.

مکوئیلان، مارتین، مجموعه گزیده مقالات روایت، ترجمه فتاح محمدی، تهران، مینوی خرد، 1395ش.

ملکى میانجى، محمدباقر، مناهج البیان فى تفسیر القرآن، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى سازمان چاپ و انتشارات، 1414ق.

میبدى، احمد بن محمد، کشف الاسرار و عدة الابرار، تهران، امیرکبیر، 1371ش.

میدانى، عبدالرحمن حسن حبنکه، معارج التفکر و دقائق التدبر، دمشق، دار القلم، 1361ش.

هجویرى، ابو الحسن على، کشف المحجوب‏، تصحیح و- ژوکوفسکى و والنتین آلکسى یریچ‏، تهران، طهوری، 1375ش.

هرمن دیوید، عناصر بنیادین در نظریه‌های روایت، ترجمه حسین صافی، تهران، نشر نی، 1393ش.

یان مانفرد، در باب زاویه دید/ کانونی شدگی، در مجموعه جستارهایی در باب نظریه روایت و روایت شناسی، ترجمه ابوالفضل حری، تهران، خانه کتاب، 1392ش.