اعتبار سنجی روایات ضربه پیامبر اکرم(ص) و درخواست قصاص

علوم قرآن و حدیث

مقاله 9، دوره 53، شماره 2 - شماره پیاپی 107، آذر 1400، صفحه 199-221   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2021.61937.0

نویسنده

رسول محمدجعفری^*

استادیار دانشگاه شاهد

چکیده

در جوامع حدیثی فریقین روایاتی درباره سیره پیامبر(ص) نقل شده­ است که بر اساس آن­ها رسول خدا بر شخصی ضربه­ای(طبق پاره­ای نقل­ها سهوی و طبق پاره­ای دیگر عمدی) فرود آورده است و از فرد مضروب می­خواهد تا ببخشاید یا قصاص کند. این روایات در بعضی ابواب فقهی شیعه مستند برخی دانشیان بوده­اند. این در حالی است که استناد به آن­ها می­باید مسبوق به ارزیابی سندی و محتوایی باشند؛ لذا این تحقیق با روش توصیفی تحلیلی درصدد پاسخ به این پرسش است که اعتبار سنجی روایات ضربه پیامبر(ص) و درخواست قصاص چگونه است؟ طبق یافته­های پژوهش، این روایات از نظر سند و محتوا در معرض نقد هستند. از شش روایت نقل شده تنها یک روایت سند صحیح دارد و اسناد باقی روایات مخدوش بوده و ضعیف هستند. به محتوای شش روایت دو دسته، نقدهای مشترک و اختصاصی وارد است. نقدهای مشترک عبارتند از: 1- اضطراب در روایات؛ 2- تعارض با عصمت پیامبر(ص)؛ 3- تعارض با این قاعده فقهی که ضربه­ بدون جرح قصاص ندارد. نقدهای اختصاصی به روایات اول و دوم تعلق گرفته است. محتوای دو روایت نخست، اولاً با این قاعده فقهی فریقین تعارض داشتند که شرط قصاص عامدانه بودن جرح است؛ ثانیاً دست­کم با سنت قطعی تعارض داشتند. روایات سوم تا ششم با آیات و روایاتی که از سیره اخلاقی پیامبر(ص) چون حسن خُلق، مهربانی و دلسوزی، عفو و گذشت، فروتنی و تواضع در تعامل و معاشرت با مردمان سخن گفته­اند، در تعارضند.

کلیدواژه‌ها

سیره پیامبر اکرم(ص)؛ روایات درخواست قصاص؛ نقد سندی؛ نقد عقلی؛ نقد قرآنی؛ نقد فقهی؛ نقد تاریخی

مراجع

قرآن کریم، ترجمه: محمدمهدی فولادوند.

آلوسى، سیدمحمود، روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: على عبدالبارى عطیة، دارالکتب العلمیه‏، بیروت‏، 1415ق‏.

ابن أبی الحدید، عبدالحمید بن هبه الله، ‏‏شرح نهج‌البلاغه، مصحح: محمد ابوالفضل ابراهیم‏، انتشارات مکتبة آیت‌الله مرعشی نجفی،‏ قم، ‏1404ق.

ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد، تفسیر القرآن العظیم، مکتبة نزار مصطفى الباز، عربستان، 1419ق.

ابن أبی شیبة کوفی، عبدالله بن محمد، المصنف، دارٱلفکر، بیروت، 1409ق.

ابن اثیر جزری، مبارک بن محمد، أُسد الغابة فى معرفة الصحابة، دارٱلفکر، بیروت، 1409ق.

ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، الموضوعات، المکتبة السلفیة، مدینة، 1386ق.

ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فى تاریخ الأمم والملوک، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، دارالکتب العلمیة، بیروت، 1412ق.

ابن حجر عسقلانی، أحمد بن علی، الإصابة فی تمیز الصحابة، تحقیق: عادل أحمد عبد الموجود و علی محمد معوض، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1415ق.

ابن حجر عسقلانی، أحمد بن علی، تقریب التهذیب، دراسة وتحقیق: مصطفى عبد القادر عطا، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1405ق.

ابن حجر عسقلانی، أحمد بن علی، تهذیب التهذیب، دار الفکر، بیروت، 1404ق.

ابن حجر عسقلانی، أحمد بن علی، طبقات المدلسین، تحقیق: عاصم بن عبدالله القربونی، مکتبة المنار، اردن، بی‌تا.

ابن حجر عسقلانی، أحمد بن علی، لسان المیزان، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت، 1390ق.

ابن حنبل، أحمد بن محمد بن حنبل شیبانی، مسند أحمد، دار صادر، بیروت، بی‌تا.

ابن خیاط، خلیفة بن خیاط بن أبی هبیرة، تاریخ خلیفة بن خیاط، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1415ق.

ابن سعد، محمد بن سعد بصری، الطبقات الکبرى، دار صادر، بیروت، بی‌تا.

ابن سینا، حسین بن عبدالله، الشفاء- الإلهیات‏، مرعشى نجفى‏، تصحیح: سعید زائد؛ الاب قنواتى‏، قم، 1404ق.

ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل أبی‌طالب، مطبعة الحیدریة، نجف، 1376ق.

ابن عبدٱلبر، یوسف بن‌ عبدالله، الاستیعاب، چاپ اول، دار الجیل، بیروت، 1412ق.

ابن عدی، عبدالله بن عدی جرجانی، الکامل فی ضعفاء الرجال، دارالفکر، بیروت، 1409ق.

ابن ‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، دارالفکر، بیروت، 1415ق.

ابن علامه، محمد بن حسن حلی، إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، مؤسسه اسماعیلیان، قم، 1387ق.

ابن‌فارس، أحمد، معجم مقاییس اللغة، مصحح: هارون عبدالسلام محمد، مکتب الاعلام الاسلامی‏، قم، 1404ق.

ابن ماجه، محمد بن یزید قزوینی، سنن ابن ماجه، دار الفکر، بیروت، بی‌تا.

ابن هشام، عبدالملک بن هشام بن ایوب حمیری، السیرة النبویة، تحقیق: محمد محیی‌الدین عبدٱلحمید، مکتبة محمد علی صبیح وأولاده، مصر، 1383ق. 

ابوحیان اندلسى، محمد بن یوسف، البحر المحیط فى التفسیر، دار الفکر، بیروت، 1420ق.

أبوداود، سلیمان بن الأشعث سجستانی، السنن، تحقیق: سعید محمد اللحام، دارالفکر، بیروت، 1410ق.

امامى‌، مسعود، «قصاص در ضرب»، مجله فقه اهل بیت(ع)، ج‌44، مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت(ع)، قم، بی‌تا.

بخاری، محمد بن اسماعیل، التاریخ الکبیر، المکتبة الإسلامیة، ترکیه، بی‌تا.

بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، دار الفکر، بیروت، 1401ق.

برقى، احمد بن محمد بن خالد؛ المحاسن، دار الکتب الاسلامیة، قم، 1371ق.

بروجرى، حسین، منابع فقه شیعه، ترجمۀ مهدى حسینیان قمى و صبورى، انتشارات فرهنگ سبز، تهران، 1429ق.

بیهقی، احمد بن حسین بن علی، السنن الکبرى، دار الفکر، بی‌جا، بی‌تا.

تهرانى، سید محمدحسین، ولایة الفقیه فی حکومة الإسلام، دار الحجة البیضاء، بیروت، 1418ق.

جمعى از پژوهشگران، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت(ع)، قم، 1426ق.

جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقربان، اسراء، قم، 1389ش.

جوادی آملی، عبدالله، سیره رسول‏اکرم(ص) در قرآن، اسراء، قم، 1385ش.

جوادی آملی، عبدالله، وحی و نبوت در قرآن، اسراء، قم، 1388ش.

حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله بن محمد، المستدرک علی الصحیحین، دارالفکر، بیروت، بی‌تا.

خواجه نصیر، نصیر الدین طوسى‏، تجرید الاعتقاد، دفتر تبلیغات اسلامى، قم، 1407ق‏.

دارمی، عبدالله بن رحمان، سنن الدارمی، مطبعة الحدیثة، دمشق، 1349ق.

ذهبی، شمس الدین، المغنی فی الضعفاء، دار الکتب العلمیة، بیروت، بی‌تا.

ذهبی، شمس الدین، تذکرة الحفاظ، لبنان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، بی‌تا.

رازی، عبدالرحمان‌ بن‌ محمد، الجرح والتعدیل، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1371ق.

سبحانى‏، جعفر، فروغ ابدیت، بوستان کتاب‏، قم، 1385ش‏.

سبحانى‏، جعفر، مفاهیم القرآن‏، مؤسسة الإمام الصادق(ع)، قم، 1421ق.

سبط بن عجمی، إبراهیم بن محمد بن خلیل طرابلسی شافعی، التبیین لأسماء المدلسین، تحقیق: الأستاذ یحیى شفیق، دارٱلکتب العلمیة، بیروت، 1406ق.

سخاوی، عبدالرحمن، المقاصد الحسنة فی بیان کثیر من الأحادیث المشتهرة على الالسنة، محقق: محمد عثمان الخشت، دار الکتاب العربی، بیروت، 2002م.

سمعانی، عبدالکریم بن محمد بن منصور، الأنساب، تقدیم وتعلیق: عبدالله عمر البارودی، دارٱلجنان، بیروت، 1408ق.

سیوطی، عبدالرحمان بن ابی‌بکر، الدرٱلمنثور فی تفسیر المأثور‌، ناشر: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، قم، 1404ق.

سیوطی، عبدالرحمان بن ابی‌بکر، اللآلئ المصنوعة فی الأحادیث الموضوعة، المعرفة، بیروت، 1403ق.

سیوطی، عبدالرحمان بن ابی‌بکر، الجامع الصغیر، دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع، بیروت، 1401ق.

شریف‌رضی، محمد بن حسین‏، خصائص الأئمة(ع)(خصائص أمیرٱلمؤمنین(ع))، محقق: محمدهادى‏ امینى، آستان قدس رضوى‏، مشهد، 1406ق‏.

شوشترى، محمدتقى، قاموس الرجال، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة، قم، 1410ق.

صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد، چاپ اول، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1414ق.

صدوق، محمد بن علی بن بابویه، الامالی، چاپ اول، قسم الدراسات الاسلامیة، تهران، 1417ق.

صدوق، محمد بن علی بن بابویه، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، چاپ دوم، دار الشریف الرضی، قم، 1406ق.

صدوق، محمد بن علی بن بابویه، من لایحضره الفقیه، تحقیق: على اکبر غفارى، دفتر انتشارات اسلامى‏، قم، 1413ق.

صدوق، محمد بن علی بن بابویه، الخصال، تصحیح على اکبر غفارى، جامعه مدرسین، قم‏، 1362ش‏.

صدوق، محمد بن علی بن بابویه، معانی الأخبار، تحقیق على اکبر غفارى، دفتر انتشارات اسلامى‏، قم، 1404ق.

صدوق، محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین وَتمام النعمة، تصحیح: على اکبر غفارى، دارٱلکتب الاسلامیه، تهران‏، 1395ق‏.

طباطبایی، سید ‌محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ پنجم، دفترانتشارات اسلامی، قم، 1417ق.

طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، تحقیق: حمدی عبدالمجید سلفی، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1405ق.

طبرسى، فضل بن حسن، إعلام الورى بأعلام الهدى، چاپ اول، مؤسسه آل البیت‏‏، قم، 1417ق‏.

طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت، 1415ق.

طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم والملوک، تحقیق: محمد أبوالفضل ابراهیم، دارٱلتراث، بیروت، 1387ق.

طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فى تفسیر القرآن، دار المعرفه، بیروت، 1412ق.

طوسى، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، محقق: حسن الموسوى خرسان،‏ دار الکتب الإسلامیه‏، تهران، 1407ق.

عاملى، سیدجواد بن محمد حسینى، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، بی‌تا.

عجلی، احمد بن عبدالله بن صالح، معرفة الثقات، مکتبة الدار، المدینة، 1405ق.

عقیلی، محمد بن عمرو، ضعفاء العقیلی، تحقیق: دکتور عبدالمعطی أمین قلعجی، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1418ق.

علامه حلّى، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى، قواعد الأحکام فی معرفة الحلال والحرام، دفتر انتشارات اسلامى، قم، 1413ق.

علامه حلّى، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى، نهج الحق وکشف الصدق، ترجمه: علیرضا کهنسال، عاشوراء، مشهد، 1379ش‏.

فاضل هندى، محمد بن حسن اصفهانى، کشف اللثام وٱلإبهام عن قواعد الأحکام، دفتر انتشارات اسلامى، قم، 1416ق.

فتال نیشابورى، محمد بن احمد، روضة الواعظین وبصیرة المتعظین، انتشارات رضى‏، قم، 1375ش‏.

قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، مصحح: طیب موسوی جزایری، دار الکتاب، قم، 1404ق.

کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407ق.

مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، مؤسسة الوفاء، بیروت، 1403ق.

مِزِّی‏، جمال الدین یوسف، تهذیب الکمال، تحقیق: بشار عواد معروف، مؤسسة الرسالة، بیروت، 1406ق.

مطهرى‏، مرتضی، مجموعۀ آثار، صدرا، تهران، بی‌تا.

مفید، محمد بن محمد بن نعمان، تصحیح اعتقادات الإمامیة، کنگره شیخ مفید، قم، 1414ق.

مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، دارالمفید، بیروت، 1414ق.

مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الأمالی، کنگره شیخ مفید، قم، 1413ق.‏

مقریزى، أحمد بن على، إمتاع الأسماع بما للنبى من الأحوال وٱلأموال وٱلحفدة وٱلمتاع، تحقیق: محمد عبدالحمید النمیسى، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1420ق.

منتظرى، حسین‌علی، دراسات فی ولایة الفقیه وفقه الدولة الإسلامیة، نشر تفکر، قم، 1409ق.

نائینى، میرزا محمدحسین غروى، تنبیه الأمة وتنزیه الملة، دفتر تبلیغات اسلامى، قم، 1424ق.

نراقی، محمدمهدی، جامع السعادات، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت، 1423ق.

نسائی، احمد بن شعیب، السنن، دار الفکر، بیروت، 1348ق.

نورى، حسین، مستدرک الوسائل ومستنبط المسائل، مؤسسة آل البیت، قم، 1408ق.

واحدى، على بن احمد، اسباب نزول القرآن، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1411ق.

واقدى، محمد بن عمر، المغازى، تحقیق: مارسدن جونس، مؤسسة الأعلمى، بیروت، 1409ق.

ورام بن أبی، فراس، مسعود بن عیسى، مجموعة ورّام، مکتبة فقیه، قم، 1410ق. ‏

هیثمی، نورالدین علی بن أبی‌بکر، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، دارالفکر، بیروت، 1408ق.