شکل‌گیری انگارۀ شهادت در سال‌های نخست هجری

علوم قرآن و حدیث

مقاله 7، دوره 53، شماره 1 - شماره پیاپی 106، خرداد 1400، صفحه 137-159   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2021.68315.1035

نویسندگان

اشرف منتظری¹؛ حامد خانی^{* 2}؛ هادی رهنما³؛ ارسطو میرانی⁴

¹دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان، ایران

²دانشیار گروه الهیات، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان، ایران

³استادیار مرکز پژوهشی مطالعات قرآنی، پژوهشگاه علوم انسانی، تهران، ایران

⁴استادیار گروه الهیات، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان، ایران

چکیده

در فرهنگ اسلامی معاصر، فردِ اعلای مصادیق شهید کشته‌ای دانسته می‌شود که جان برای تحقق آرمان‌های دین اسلام داده است. بااین‌حال، بازنمون تعریفی از این مفهوم که مصادیق مختلف آن در طول تاریخ فرهنگ اسلامی را شامل شود مشکل است؛ چه، در ادوار مختلف، کشته‌شدگانِ معرکۀ جنگ، درگذشتگان به امراض دشوار، درگذشتگان هجوم ناجوانمردانه حتی بیرون از جنگ‌های رویارو، مردگان در زیر آوار یا بر اثر فروکوفتگی، غریب‌مردگان، و هرچه از این دست را شهید خوانده، و اغلبِ این کاربردها را به روایات نبوی مستند کرده‌اند. ازآن‌سو، چنان‌که مطالعات معاصر نشان می‌دهد، در قرآن کریم چنین مفهومی را نمی‌توان پی‌جویی کرد. شهید همواره در قرآن به معنای گواهِ محکمه است و تنها یک مورد عبارت قرآنی می‌توان یافت که در آن برای اشاره به کشتگان راه دین از شهید و هم‌خانواده‌هایش استفاده شده باشد. در روایات نبوی نیز، اولاً، شهید در مفهومی اعم از کشتۀ راه دین کاربسته شده است و ثانیاً مفهوم آن با مدلول قرآنی شهید یعنی گواه محکمه تطابق ندارد. معلوم نیست شهید از چه زمان دچار تحول معنایی گردید و در معنای کشتۀ راه دین کاربسته شد؛ هم‌چنان که معلوم نیست چرا در حجم قابل‌توجهی از روایات نبوی، تعبیر شهید معنایی متفاوت با کاربردهای قرآنی آن یافت. برای جستن پاسخ باید نخست شواهد بازمانده از کهن‌ترین دوران کاربست شهید در معنای کشتۀ راه دین را بازخوانی کرد؛ بدان امید که بتوان تصویری از کهن‌ترین درک از مفهوم شهید بازنمود. مطالعۀ کنونی با همین هدف صورت می‌پذیرد.

کلیدواژه‌ها

شهید؛ تاریخ انگاره؛ قتل فی سبیل الله؛ آیین باریابی؛ غرانیق

مراجع

ابن ابی‌حاتم، ‌عبدالرحمان بن محمد، تفسیر القرآن العظیم، به کوشش اسعد محمد طیب، ریاض، مکتبة نزار مصطفی الباز، 1419ق.

ابن ابی‌عاصم، احمد بن عمرو، الجهاد، به کوشش مساعد بن سلیمان راشد، مدینه، مکتبة العلوم والحکم، 1409ق.

ابن اسحاق، محمد، السیرة، به کوشش سهیل زکار، بیروت، دار الفکر، 1398ق.

ابن بابویه، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، بیروت، اعلمی، 1404ق.

ابن حبان، محمد، المجروحین، به کوشش محمود ابراهیم زاید، حلب، دار الوعی، 1396ق.

ابن حبیب، محمد، مختلف القبائل ومؤتلفها، قاهره، دارالکتب المصری.

ابن حنبل، احمد، المسند، بیروت، دار صادر.

ابن درید، محمد بن حسن، جمهرة اللغة، به کوشش رمزی منیر بعلبکی، بیروت، دارالعلم للملائین، 1987م.

ابن سعد، محمد، الطبقات، بیروت، دار صادر.

ابن سیده، علی بن اسماعیل، المحکم والمحیط الاعظم، به کوشش عبدالحمید هنداوی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1421ق.

ابن فارس، احمد، مقاییس اللغة، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، بیروت، دار الفکر، 1399ق.

ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، تأویل مختلف الحدیث، بیروت، المکتب الاسلامی، 1419ق.

ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، عیون الاخبار، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1418ق.

ابن ماجه، محمد بن یزید، السنن، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، دار احیاء الکتب العربیة.

ابن مبارک، عبدالله، الجهاد، به کوشش نزیه حماد، تونس، الدار التونسیة، 1972م.

ابن منذر، محمد بن ابراهیم، التفسیر، به کوشش سعد بن محمد، مدینه، دار المآثر، 1423ق.

ابن هشام، عبدالملک، السیرة، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، مطبعة الحلبی، 1375ق.

ابوداود سجستانی، سلیمان بن اشعث، المراسیل، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1408ق.

ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، معرفة الصحابة، به کوشش عادل بن یوسف عزازی، ریاض، دار الوطن، 1419ق.

ابوهلال عسکری، حسن بن عبدالله، الاوائل، طنطا، دار البشیر، 1408ق.

امرؤالقیس، الدیوان، به کوشش عبدالرحمان مصطاوی، دارالمعرفة، بیروت، 1425ق.

بخاری، محمد بن اسماعیل، الصحیح، به کوشش محمد زهیر بن ناصر، بیروت، دار طوق النجاة، 1422ق.

برقی، احمد بن محمد، المحاسن، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، اسلامیه، 1330.

پانی‌پتی، محمد ثناءالله، تفسیر المظهری، به کوشش غلام‌نبی تونسی، پاکستان، مکتبة الرشدیة، 1412ق.

ترمذی، محمد بن عیسی، السنن، به کوشش عبدالوهاب عبد اللطیف، بیروت، دارالفکر، 1403ق.

ثعلبی، احمد بن محمد، الکشف والبیان، به کوشش ابومحمد بن عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1422ق.

حاج‌منوچهری، فرامرز، «اصحاب اخدود»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد نهم، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 1379.

حارث بن حِلّـِـزۀ یَشکُری، الدیوان، بازسازی مروان عطیه، دمشق، دار النووی، 1415ق.

حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، به کوشش مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1411ق.

خالقی مطلق، جلال، «بار و آیین آن در ایران»، بخش اول، ایران‌نامه، شمارۀ 19، بهار 1366.

خلیل بن احمد، العین، به کوشش مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، بیروت، دار ومکتبة الهلال، 1980م.

دارمی،‌ عبدالله بن عبدالرحمان، السنن، به کوشش حسین سلیم اسد، ریاض، دارالمغنی، 1412ق.

سعید بن منصور، السنن، به کوشش حبیب‌الرحمان اعظمی، بمبئی، الدار السلفیة، 1403ق.

سلامة بن جندل، الدیوان، بازسازی محمد حسن احول، بیروت، دارالکتاب العربی، 1414ق.

سمرقندی، نصر بن محمد، بحر العلوم، به کوشش محمود مطرجی، بیروت، دار الفکر.

سیوطی، عبدالرحمان بن ابی‌بکر، لباب النقول، به کوشش احمد عبدالشافی، بیروت، دارالکتب العلمیة.

شریف رضی، نهج البلاغه، به کوشش محمد عبده، بازنشر قم، دارالذخائر، 1412ق.

صنعانی، عبدالرزاق بن همّام، المصنف، به کوشش حبیب‌الرحمان اعظمی، بیروت، المکتب الاسلامی، 1403ق.

طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، به کوشش حمدی بن عبدالمجید سلفی، موصل، مکتبة العلوم و الحکم، 1404ق.

طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، به کوشش عبدالله بن عبدالمحسن ترکی، جیزه، دار هجر، 1422ق.

طرفة بن عبد، الدیوان، به کوشش محمد مهدی ناصرالدین، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1423ق.

طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، به کوشش عبادالله طهرانی و احمدعلی ناصح، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیة.

طیالسی، سلیمان بن داود، المسند، به کوشش محمد بن عبدالمحسن ترکی، جیزه، دار هجر، 1419ق.

عترت‌دوست،‌ محمد، «بررسی مفهومی و مصداقی مقتول فی‌سبیل‌الله از دیدگاه قرآن و روایات»، پژوهشنامۀ علوم و معارف قرآن کریم، شمارۀ 10، بهار 1390.

عمرو بن قمیئه، الدیوان، به کوشش خلیل ابراهیم عطیه، بیروت، دار صادر، 1994م.

عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، تهران، اسلامیه، 1380ق.

قمی، علی بن ابراهیم، التفسیر، به کوشش طیب موسوی جزائری، نجف، مکتبة الهدی، 1386ق.

کتاب سلیم بن قیس، به کوشش محمد باقر انصاری، قم، الهادی، 1415ق.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، اسلامیه، 1363.

مجاهد بن جبر، التفسیر، به کوشش عبدالرحمان طاهر سورتی، بیروت، المنشورات العلمیه.

محققیان، زهرا، «آیا منات، لات و عزی بنات‌الله هستند؟»، پژوهش‌های علوم تاریخی، شمارۀ 22، تابستان 1399.

مسلم بن حجاج، الصحیح، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

مقاتل بن سلیمان، التفسیر، به کوشش عبدالله شحاته، بیروت، دار احیاء التراث، 1423ق.

مهروش، فرهنگ، تاریخ فقه اسلامی در سده‌های نخستین، تهران، نشر نی، 1395.

مهروش، فرهنگ، «شهید از گواه محکمه تا کشتۀ راه دین: زمینه‌های قرآنی شکل‌گیری یک انگاره»، مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 66، 1398.

نسائی، احمد بن شعیب، السنن الکبری، به کوشش حسن عبدالمنعم شلبی، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1421ق.

نظام‌الدین نیشابوری، حسن بن محمد، غرائب القرآن و رغائب الفرقان، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1416ق.

واقدی، محمد بن عمر، فتوح الشام، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1417ق.

واقدی، محمد بن عمر، المغازی، به‌ کوشش‌ مارسدن‌ جونز، لندن‌، دانشگاه آکسفورد، 1966م‌.

Goldziher, Ignaz, Muhammedanische Studien, Halle, Max Niemeyer; also English translation by C. R. Barber & S. M. Stern (1971), Muslim Studies, Chicago, George Allen & Unwin Ltd, 1890.

Heninger, Joseph, “Sacrifice,” tr. Matthew J. O’Connell, Encyclopedia of Religion, 2^nd ed., ed. Lindsay Jones, vol. XII, 2005.

Lassner, Jacob, “Martyrdom, Self Sacrifice and Early Islamic Politics: Some Preliminary Observations,” Martyrdom and Sacrifice in Islam, ed. Meir Hatina and Meir Litvak, London, I.B. Tauris, 2017.

Lewinstein, Keith, “The Reevaluation of Martyrdom in Early Islam,” Sacrificing the Self: Perspectives on Martyrdom and Religion, ed. Margaret Cormack, Oxford, Oxford University Press, 2002.

Raven. Wim, “Martyrs,” Encyclopedia of the Qur’ān, ed. Jane Dammen McAuliffe, Leiden, Brill, 2006.

Rippin, Andrew, “Qur'an 21:95 A ban is upon any town,” Journal of Semitic Studies, Vol. XXIV, no. 1, 1979.

The Book of the Himyarites, ed. Axel Moberg, Lound, C. W. K. Gleerup, 1924.