چیستی صراط و چرایی وحدت آن در خوانش فلسفی کلامی علامه طباطبایی

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 11، دوره 52، شماره 2 - شماره پیاپی 105، آذر 1399، صفحه 215-235   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2021.44183.0

نویسندگان

سجاد میرزائی^{* 1}؛ سعید امیدیان دهنو²

¹استادیار و عضو هیئت علمی دانشگاه شهاب دانش قم

²استادیار و عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی قم

چکیده

«وحدت صراط» خواه با رویکرد درون­‌دینی و خواه با رویکرد برون­‌دینی، از لوازم خالص بودن دین اسلام است. هر گونه تفسیر یا تلقی که به تعدد صراط منجر شود، منطقاً با خلوص دین و امکان تمایز حق و باطل در تعارض بوده و به خلف منتهی می­‌شود. تحقیق حاضر، کاوشی است که با رویکرد اثباتی دربارة "وحدت صراط" از منظر علامه طباطبایی انجام شده است. بعد از طرح مسئله، ابتدا تعریف صراط تکوینی، تشریعی و جزاء از دیدگاه علامه ارائه و سپس ادلۀ علامه بر وحدت صراط تشریح می­‌شود. نتیجه اینکه ایشان با دو دلیل فلسفی: 1. بسیط­‌‌ الحقیقه کل­‌الوجود (خداشناسی)؛ 2. وحدت علل فاعلیه و غائیه؛ و سه دلیل کلامی: 1. تطابق تشریع و تکوین (جهان‌­شناسی)؛ 2. وحدت حقیقت نوعی انسان (انسان­‌شناسی)؛ 3. استلزام عقلی وحدت ربّ متعال با وحدت صراط؛ وحدت صراط در هر سه حوزه تکوین، تشریع و جزاء را اثبات نموده و به تبع، تعدد صراط را از منظر عقل و دین مردود شمرده است.

کلیدواژه‌ها

صراط؛ تعدد؛ وحدت؛ علامه طباطبایی

مراجع

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارصادر، چاپ سوم، 1414ق.

جوادی آملی، عبد الله، اسرار الصلوة، قم، نشر اسراء، چاپ چهارم، 1387.

جوادی آملی، عبد الله، دین شناسی، قم، اسراء، تصحیح مصطفی پور، چاپ پنجم، 1387.

جوادی آملی، عبد الله، عین نضاخ(تحریر تمهید القواعد)، قم، اسراء، تحقیق پارسانیا، 1387.

جوادی آملی، عبد الله، رحیق مختوم، تحقیق پارسانیا، جلد دوم، قم، اسراء، چاپ سوم، 1386.

جوادی آملی، عبد الله، سرچشمة اندیشه، تحقیق رحیمیان، جلد3، قم، اسراء، چاپ پنجم،1386.

جوادی آملی، عبد الله، توحید در قرآن، قم، اسراء، 1383.

جوادی آملی، عبد الله، تسنیم (تفسیر قرآن کریم)، قم، اسراء، تحقیق علی اسلامی، چاپ پنجم، 1388.

جوادی آملی، عبد الله، صورت و سیرت انسان، قم، اسراء، تحقیق غلامعلی امین دین، چاپ دوم،1381.

جوادی آملی، عبد الله، فلسفة حقوق بشر، قم، اسراء، چاپ ششم، 1389.

چالمرز، آلن اف، چیستی علم، ترجمه سعید زیبا کلام، تهران، نشر سمت، چاپ نهم، 1387.

حسنی کرقند، ایرجی­‌نیا و خادم زاده، «انتظار بشر از دین و انتظار دین از بشر دو ظهور حقیقت واحده»، فصلنامه تحقیقات کلامی، شماره 24، 19 صفحه (69-88)، 1398.

خسرو پناه، عبدالحسین، کلام جدید با رویکرد اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، چاپ دوم، 1390.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، نرم افزار جامع التفاسیر مرکز نور، 1412ق.

سبحانی، جعفر، الأسماء الثلاث، قم، مجموعه آثار مؤلف، مرکز تحقیقات کامپیوتری نور، بی‌­تا.

سبحانی، جعفر، الإلهیات (4 جلدی)، قم، مجموعه آثار مؤلف، مرکز تحقیقات کامپیوتری نور، بی­‌تا.

سروش، عبدالکریم، «صراط­‌های مستقیم»، مجله کیان، سال7، شماره 36 ، تهران، (15 صفحه، 2-16)، فروردین و اردیبهشت 1376.

صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعة، با حاشیه علامه طباطبایی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، بی‌تا.

صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم، تفسیر القرآن الکریم، تحقیق محمد خواجوی، قم، بیدار، چاپ دوم، 1366.

طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، نشر اسماعیلیان، 1371.

طباطبایی، محمد حسین، بدایة الحکمة، قم، مؤسسه نشر اسلامی، تصحیح عباس­علی زارعی، 1422ق.

طباطبایی، محمد حسین، نهایة الحکمة، قم، مؤسسه نشر اسلامی، تصحیح عباس­علی زارعی، 1420ق.

طباطبایی، محمد حسین، اصول فلسفه و روش رئالیسم، تهران، نشر صدرا، چاپ دوم، 1364.

طباطبایی، محمد حسین، مجموعه رسائل، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، 1387.

طباطبایی، محمد حسین، مرزبان وحی و خرد، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، 1381.

طباطبایی، محمد حسین، شیعه در اسلام، قم، بوستان کتاب، چاپ پنجم، 1388.

طباطبایی، محمد حسین، تفسیر البیان فی الموافقة بین الحدیث و القرآن، تصحیح اصغر ارادتی، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، چاپ اول، بی­‌تا.

طباطبایی، محمد حسین، الرسائل التوحیدیة، بیروت، مؤسسة النعمان، بی­‌تا.

طباطبایی، محمد حسین، توحید علمی و عینی، مشهد، علامه طباطبایی، چاپ دوم، بی‌­تا.

طباطبایی، محمد حسین، مقالات تأسیسیة فی الفکر الاسلامی، بیروت، مؤسسة ام­القری، چاپ دوم، بی‌­تا.

طباطبایی، محمد حسین، برهان، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، 1387.

عبودیت، عبدالرسول، «تطابق عوالم»، مجله معرفت فلسفی، شماره3، 34 صفحه(88-55)، 1383.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح غفاری، تهران، دارالکتب الإسلامیه، چاپ چهارم، 1407ق.

گیلیس، دانالد، فلسفه علم در قرن بیستم، ترجمه حسن میانداری، تهران، نشر سمت، چاپ اول،1381.

مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، قم، مرکز تحقیقات علوم کامپیوتری نور.

مجلسی، علامه محمد باقر، بحار الأنوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.