پارادایم حاکم بر اندیشه اشعری در مؤلفه اعجاز

علوم قرآن و حدیث

مقاله 3، دوره 54، شماره 2 - شماره پیاپی 109، اسفند 1401، صفحه 55-72   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2021.69961.1094

نویسندگان

محمد علی انصاری^{* 1}؛ مرتضی عرب²؛ عباس حیدری²

¹دانش آموخته کارشناسی ارشد گروه علوم قرآ ن وحدیث، دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران

²استادیار دانشکده حقوق و الهیات، دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران

چکیده

یکی از مسائل دانش کلام اسلامی بررسی ماهیت و چیستی کلام الهی است و راجع به این مقوله از قرن دوم هجری نظریاتی توسط متکلمان اسلامی شکل گرفته است. یکی از نظریات مطرح در این حوزه را متکلمانی مطرح کردند که با الگوگیری از فلسفهٔ افلاطونی و ایدهٔ عالم مثال، برای کلام الهی جنبه‌ای مثالی و خارج از عالم ماده در نظر گرفته‌اند. این تبیین فلسفی پس از نظریه‌پردازی‌هایی که معتزله از آن ارائه دادند درنهایت در قرن چهارم توسط ابوالحسن اشعری تأیید و در مقولهٔ فرعی بحث کلام الهی؛ یعنی اعجاز، به نظریهٔ کلام نفسی بدل شد.
این جستار بر طبق مبانی تاریخ علم و اندیشه درصدد بررسی تاریخی زمینه‌های شکل‌گیری، سیر تحول و تطور اندیشهٔ کلام نفسی به‌عنوان اندیشه‌ای فلسفی است. روش پژوهش بر اساس الگوی پارادایمی توماس کوهن است و نتیجهٔ حاصل از آن نشان‌دهندهٔ این مطلب است که متکلمان معتزلی پس از آشنایی با الگو‌های تفکر افلاطونی با به‌کارگیری آن‌ها، تبیینی فلسفی از وجود مثالیِ قرآن کریم ارائه کردند تا اینکه ابوالحسن اشعری در پارادایمی ویژه، خوانش‌های دینی از فلسفهٔ افلاطونی را به کار بست و در تقابل پارادایمی اهل حدیث و اهل کلام، به نظریهٔ کلام نفسی در اعجاز قرآن کریم دست یافت.

کلیدواژه‌ها

کلام الهی؛ اعجاز قرآن؛ اشاعره؛ کلام نفسی؛ مُثل افلاطونی

مراجع

قرآن کریم

عهد عتیق و عهد جدید

ابن‌حجر عسقلانی، احمدبن‌علی، لسان المیزان، چاپ‌دوم، لبنان: اعلمی، 1971م.

ابن‌حزم، علی‌بن‌احمد، الفصل فی الملل والاهواء والنحل، قاهره: خانجى، بی‌تا.

ابن‌خلدون، عبدالرحمان‌بن‌محمد، تاریخ ابن‌خلدون، بیروت: دار الفکر، 1408ق.

ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، کنوز المعزمین، مقدمه و حواشى و تصحیح جلال‌الدین همایى، تهران: انجمن آثار ملی، 1331ق.

ابن‌قتیبه، عبدالله‌بن‌مسلم، تأویل مختلف الحدیث، بیروت: دار الکتب العلمیة، بی‌تا.

ابن‌ندیم، محمدبن‌اسحاق، الفهرست، بیروت: دار المعرفة، 1997م.

ارسطو، متافیزیک؛ مابعدالطبیعه، ترجمهٔ شرف‌الدین خراسانی، بی‌جا: حکمت، بی‌تا.

اشعری، علی‌بن‌اسماعیل، الابانة عن اصول الدیانة، قاهره: دار الانصار، 1397ق.

اشعری، علی‌بن‌اسماعیل، اللمع فی الرد علی اهل الزیغ و البدع، به‌تصحیح حموده غرابه، قاهره: المکتبة الازهریة، بی‌تا.

اشعری، علی‌بن‌اسماعیل، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، چاپ‌دوم، به‌تصحیح هلموت ریتر، آلمان: فرانز شتایز، 1980م.

افلاطون، دورۀ آثار افلاطون، ت‍رج‍مۀ م‍ح‍م‍دح‍س‍ن ل‍طف‍ی و رض‍ا ک‍اوی‍ان‍ی‌، تهران: خوارزمی، 1367.

امام، سیدمحمدکاظم، مکتب معتزله؛ یک فصل از تاریخ حرکات فکری عقلیت ایرانی در قرن سوم هجری، تهران: بی‌نا، بی‌تا.

اولیری، دلیسی اونز، انتقال علوم یونانی به عالم اسلامی، ترجمۀ احمد آرام، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1374.

باغبانی، رضوان، «اعجاز ادبی قرآن کریم و سیر تطور آن، فصلنامۀ لسان مبین س3،  ش7، 1391.

باقلانی، محمدبن‌طیب، اعجاز القرآن للباقلانی، چاپ‌پنجم، مصر: دار المعارف، 1997م.

بدوی، عبدالرحمن، مذاهب الاسلامیین، بیروت: دار العلم للملایین، 1997م.

بغدادی، عبدالقاهربن‌طاهر، الفرق بین الفرق و بیان الفرقة الناجیة، چاپ‌دوم، بیروت: دار الآفاق الجدیدة، 1977م.

بنت‌الشاطی، عایشه، اعجاز بیانی قرآن، چاپ‌اول، ترجمۀ حسین صابری، تهران: شرکت انتشارات علمى و فرهنگى، 1376.

پاکتچی، احمد، «اشاعره»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج14، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، 1386.

جاحظ، ابوعثمان عمروبن‌بحر، الرسائل الجاحظ، به‌تحقیق عبدالسلام محمدهارون، قاهره: خانجى، 1964م.

جاحظ، ابوعثمان عمروبن‌بحر، المختار فی الرد على النصارى، بیروت: دار الجیل، 1991م.

جاحظ، ابوعثمان عمروبن‌بحر، رسائل الجاحظ؛ الکلامیة، بیروت: الهلال، 2002م.

چالمرز، آلن فرانسیس، چیستی علم در آمدی بر مکاتب علم‌شناسی فلسفی، ترجمۀ سعید زیباکلام، تهران: انتشارات علمى و فرهنگى، 1374.

حسب‌الله، علی، اصول التشریع الاسلامی، مصر: دار المعارف، 1396ق.

حسینی‌نژاد، امید و رقیه‌سادات شجاعی، «جدال کلامی حدوث و قدم الهی به‌مثابه مقدمه‌ای بر مسئلۀ زبان قرآن»، پژوهشنامۀ قرآن و حدیث، دوره 9، ش 18، بهار و تابستان 1395، صص 99تا114.

خلیل ابوعوده، عوده، التطور الدلالی، الزرقاء: المنار، 1405ق.

خیاط، عبدالرحیم‌بن‌محمد، الانتصار و الرد علی ابن الراوندی الملحد، قاهره: ملیکه عامه، 1344ق.

راوندی، مرتضی، تاریخ اجتماعى ایران‌، تهران: نگاه، 1382.

سبحانی، جعفر، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامى، قم: توحید، 1371.

سجادی، سیدجعفر، فرهنگ معارف اسلامى‌، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1373.

س‍ی‍دی، سیدح‍س‍ی‍ن، ‫سیر تاریخی اعجاز قرآن، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1392.

سیوطی، عبدالرحمان‌بن‌ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، چاپ‌دوم، بیروت: دار الکتاب العربى، 1421ق‌.

شهرستانی، محمدبن‌عبدالکریم، الملل و النحل، بی‌جا: حلبی، بی‌تا.

ص‍اب‍ری‌، ح‍س‍ی‍ن، ت‍اری‍خ ف‍رق اس‍لام‍ی، ج1، ت‍ه‍ران: س‍م‍ت‌، 1393.

صدرالدین قونوی، محمدبن‌اسحاق، النفحات الالهیة، به‌تصحیح محمد خواجوی، تهران: مولی، 1375.

عرفان، حسن، اعجاز در قرآن، تهران: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامى، 1379.

فاخوری، حنا و خلیل جر، ت‍اری‍خ ف‍ل‍س‍ف‍ه در ج‍ه‍ان اس‍لام‍ی‌، چاپ‌یازدهم، ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1393.

فاضل، محمود، معتزله، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1362.

ق‍اس‍م‌پ‍ور، م‍ح‍س‍ن، اعجاز قرآن تاریخ و تحلیل، تهران: هستی‌نما، 1389.

قطب راوندى، سعیدبن‌هبة‌الله، جلوه‌هاى اعجاز معصومین(ع)‌، ترجمۀ غلام‌حسن محرمى، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1378.

کریمی‌نیا، مرتضی، «ریشه‌های تکوین نظریۀ اعجاز قرآن و تبیین وجوه آن در قرون نخست»، مجلۀ پژوهش‌های قرآن و حدیث، س46،  ش1، 1392.

کواز، محمدکریم، سبک‌شناسی اعجاز بلاغی قرآن، ترجمۀ: سیدحسین سیدی، تهران: سخن، 1386.

گادامر، هانس گئورگ، آغاز فلسفه، چاپ‌پنجم، ترجمۀ عزت‌الله فولادوند، تهران: هرمس، 1392.

مکدرموت، مارتین، اندیشه‌های کلامی شیخ مفید، تهران: مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل، دانشگاه تهران، 1372.

وات، ویلیام مونتگمری، فلسفه و کلام اسلامی، ترجمۀ ابوالفضل عزتی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1389.

ورنر، شارل، حکمت یونان، چاپ‌دوم، ترجمۀ بزرگ نادرزاد، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1373.

ولفسن، هری اوسترین، فلسفۀ‌ آبای کلیسا، ترجمهٔ علی شهبازی، قم: انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، 1389.

• Copleston، Frederick C. (1993-1994): A history of philosophy. Volume 1 Greece and Rome. New York، Toronto: Doubleday.
• Glei، Reinhold (2009): ‫Christian-Muslim relations a bibliographical history Volume 1 (600-900). Edited by David Thomas and Barbara Roggema. ‫Leiden Boston: Brill.
• Furley، David J. (1999): Routledge History of Philosophy Volume II، From Aristotle to Augustine. London، New York: Routledge (Routledge history of philosophy، 2).
• Kuhn، Thomas S (1996). The Structure of Scientific Revolutions، 3rd edition. Chicago: University of Chicago Press.
• Ladyman، James (2002)، Understanding Philosophy of Science، London،
• Martin، C. (1980): The role of the Basrah Mutaziliah in formulating the doctrine og the apologetic Miracle. In J. Near East. Stud. 39 (3)، pp.  175–189. DOI: 10.1086/372801.
• W. Lawrence (2014)، Social Research Methods_ Qualitative and Quantitative Approaches، Seventh Edition، Pearson Education Limited.
• Okasha، Samir (2002)، Philosophy of Science_ A Very Short Introduction، Oxford University Press،
• Psillos، Stathis (2010). The Routledge Companion to Philosophy of Science، London and New York،
• Sirry، Mun'im (2011): Early Muslim–Christian dialogue. A closer look at major themes of the theological encounter. In Islam and Christian–Muslim Relations 16.
• Stace، T. (1920): A critical history of Greek philosophy. London: Macmillan and co. limited.
• Taylor، C. W. (1997): Routledge History of Philosophy Volume I، From the beginning to Plato. London، New York: Routledge (Routledge history of philosophy، v. 1).
• Thomas، David؛ Roggema، Barbara (2009): ‫Christian-Muslim relations a bibliographical history Volume 1 (600-900). Edited by David Thomas and Barbara Roggema. ‫Leiden Boston: Brill.
• Wolfson، Harry austryn (1967) The Philosophy of The Kalam، Massachusetts، Harvard University Press.