مشتری‌انگاریِ زوج در احادیث باب نکاح و پیامد‌های آن در آرای فقهای امامیه

فقه و اصول

مقاله 2، دوره 54، شماره 4 - شماره پیاپی 131، بهمن 1401، صفحه 29-54   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2021.71271.1143

نویسنده

منصور امیرزاده جیرکلی^*

استادیار گروه آموزشی فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد تربت‌حیدریّه، دانشگاه آزاد اسلامی، تربت‌حیدریّه، ایران

چکیده

تعابیر احادیث شیعی دربارهٔ نکاح و زوج متفاوت است. در برخی احادیث از نکاح به بیع تعبیر شده و زوجْ مشتری انگاشته شده است. این نوشتار با هدف تحلیل دلالتِ هفت حدیث، درباره مشتری‌انگاری زوج و پیامد‌های آن در آرای فقهای امامیه، فارغ از ضعف یا قوت سند، فراهم آمده است. دو پرسش اصلی به این قرار است: آیا مشتری‌انگاری زوج در احادیث شیعی بر آرای فقهای امامیه تأثیر گذاشته است؟ اطلاق لفظ مشتری بر زوج، در عبارت «یشتریها بأغلی الثّمن»، اطلاق حقیقی است؟ نویسنده در پژوهشی توصیفی‌تحلیلی به این پاسخ‌ها دست یافته است که ظهور اولیهٔ احادیث، مُشعر به معاوضی‌بودنِ عقد نکاح و مشتری‌بودنِ زوج است. این ظهور در برخی از آرای فقها تأثیر گذاشته و فروعات فقهی‌ای چون: جواز نگاه مرد در خواستگاری، حق حبس زوجه و ... را درپی داشته است. ازنظرِ نویسنده، نکاح بیع نیست و زوج نیز مشتری حقیقی نیست و تعهدات مالی زوج، از قبیل مَهریه، جنبه‌ای فرعی در عقد نکاح است و تعابیری ازقبیل «یَشتریها بِأغلی الثّمن» و «مُستام» و «لِأنّ المرأةَ بائعةٌ نفسَها» در احادیث، جنبهٔ استعاری دارد.

کلیدواژه‌ها

نکاح؛ بیع؛ أغلی‌الثّمن؛ مشتری؛ مُستام؛ اطلاق‌ مجازی؛ استعاره

مراجع

قرآن مجید

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی، علل الشرائع، قم: داوری، بی‌تا.

ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم، لسان العرب، چاپ‌سوم، بیروت: دار الفکر، 1414ق.

ابن‌هشام، عبدالله‌بن‌یوسف، مغنی‌اللبیب عن کتب الاعاریب، بی‌جا: مکتبة محمدعلی صبیح، بی‌تا.

ابوالصلاح حلبی، تقی‌بن‌نجم، الکافی فی الفقه، به‌تصحیح رضا استادی، چاپ‌اول، اصفهان: کتابخانۀ عمومی امام امیرالمؤمنین(ع)، 1403ق.

اشتهاردی، علی‌پناه، مدارک العروة، چاپ‌اول، تهران: دار الاسوة، 1417ق.

امامی، سیدحسن، حقوق مدنی، چاپ‌پنجم، تهران: کتاب‌فروشی اسلامیة، 1368.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین، کتاب المکاسب المحرمة و البیع و الخیارات، چاپ‌اول، قم: کنگرۀ جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، 1415ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین، کتاب النکاح، قم: کنگرۀ جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، 1415ق.

آشتیانی، میرزامحمود، کتاب النکاح، مشهد: بی‌نا، 1425ق.

بحرانی، یوسف‌بن‌احمد، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، چاپ‎اول، قم: دار الکتب الاسلامیة، 1405ق.

بیهقی، احمدبن‌حسین، السنن الکبری، بیروت: دار الفکر، بی‌تا.

جعفری‌ لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولوژی حقوق، چاپ‌هفتم، تهران: گنج دانش، 1374.

جعفری‌ لنگرودی، محمدجعفر، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، چاپ‌هفتم، تهران: گنج دانش، 1395.

جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، قم: اسراء، 1388.

جوادی آملی، عبدالله، درس خارج فقه، مبحث نکاح، مورخ 24/11/1394 و 27/09/1396.

‌حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، چاپ‌دوم، قم: آل‌البیت(ع)، 1414ق.

حسن‌زاده، حسین، «بررسی ساختار فقه»، قبسات، دورۀ نهم، ش32، زمستان 1383، صص261تا293.

حسینی ‌شیرازی، محمد، ایصال الطالب الی المکاسب، تهران: اعلمی، بی‌تا.

حلی، محمدبن‌حسن، ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد، به‌تحقیق و تصحیح سیدحسین موسوی کرمانی و همکاران، چاپ‌اول، قم: اسماعیلیان، 1387.

حمیری، عبدالله‌بن‌جعفر، قرب الاسناد، چاپ‌اول، قم: آل‌البیت(ع)، 1413ق.

خمینی، روح‌الله، تحریر الوسیلة، چاپ‌اول، قم: نشر اسلامی، 1363.

خوانساری، احمد، جامع المدارک فی شرح مختصرالنافع، به‌تصحیح علی‌اکبر غفاری، چاپ‌دوم، قم: اسماعیلیان، 1405ق.

خوئی، ابوالقاسم، مصباح الفقاهة، به‌تقریر محمدعلی توحیدی‌ تبریزی، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.

خوئی، ابوالقاسم، موسوعة الامام الخوئی، قم: مؤسسة احیاء آثار الامام الخوئی، 1418ق.

دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.

راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد، مفردات الفاظ القرآن فی غریب القرآن، چاپ‌دوم، دمشق: دار القلم، 1412ق.

رأی وحدت‌رویه هیأت عمومی دیوان عالی کشور، ش708 مورخۀ 22/05/1387، موضوع؛ حق حبس زوجه.

سلار دیلمی، حمزةبن‌عبدالعزیز، المراسم العلویة فی الفقه و الاحکام النبویة، قم: المعاونیة الثقافیة المجمع العالمی لاهل البیت(ع)، 1414ق.

سید رضی، محمدبن‌حسین، المجازات النبویة، به‌تحقیق طه محمد زینی، قم: بصیرتی، بی‌تا.

شبیری‌ زنجانی، موسی، درس خارج فقه، مبحث نکاح، مورخ 25/01/1393.

شبیری‌ زنجانی، موسی، کتاب نکاح، چاپ‌اول، قم: رأی‌پرداز، 1419ق.

سید رضی، محمدبن‌حسین، المجازات النبویة، به‌تحقیق طه محمد زینی، قم: بصیرتی، بی‌تا. شفیعی، علی، بررسی انتقادی رویکرد‌ها به حقوق زنان در فقه امامیه (مبانی، ادله، روش‌ها و چالش‌ها)، رسالۀ دکتری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تربت‌حیدریه، 1399.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، به‌تصحیح و تعلیق سیدمحمد کلانتر، بیروت: اعلمی، بی‌تا.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، چاپ‌چهارم، قم: بنیاد معارف اسلامی، 1387.

شهیدی‌تبریزی، میرفتاح، هدایة الطالب الی اسرار المکاسب، چاپ‌چهارم، قم: سماء قلم، 1394.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، به‌تحقیق و تعلیق محمود قوچانی، چاپ‌هفتم، بیروت: دار الإحیاء التراث العربی، بی‌تا.

صدر، محمدباقر، الفتاوی الواضحة، چاپ‌هشتم، بیروت: دار التعارف للمطبوعات، 1400ق.

صفایی، سیدحسین و اسدالله امامی، حقوق خانواده، چاپ‌سیزدهم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1393.

طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی، به‌تصحیح احمد محسنی سبزواری، چاپ‌اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1419ق.

طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: نشر اسلامی، بی‌تا.

طریحی، فخرالدین‌بن‌محمد، مجمع البحرین، به‌تحقیق: سیداحمد حسینی، چاپ‌سوم، تهران: کتاب‌فروشی مرتضوی، 1416ق.

‌طوسی، محمدبن‌حسن، المبسوط فی فقه الامامیة، چاپ‌دوم، تهران: مرتضوی، 1387.

‌طوسی، محمدبن‌حسن، تهذیب الاحکام، به‌تحقیق سیدحسن خُرسان، چاپ‌چهارم، تهران: دار‌ الکتب‌ الاسلامیة، 1407ق.

‌طوسی، محمدبن‌حسن، الخلاف، چاپ‌اول، قم: نشر اسلامی، 1409ق.

علامه ‌حلی، حسن‌بن‌یوسف، تذکرة الفقهاء، چاپ‌اول، قم: آل‌البیت(ع)، 1414ق.

علامه ‌حلی، حسن‌بن‌یوسف، تذکرة الفقهاء، چاپ‌قدیم، قم: آل‌البیت(ع)، 1388.

فاضل مقداد، مقدادبن‌عبدالله، کنزالعرفان فی فقه القرآن، به‌تصحیح محمدباقر بهبودی، تهران: مرتضوی، 1343ق.

فخر رازی، محمدبن‌عمر، التفسیر الکبیر، بیروت: دار الاحیاء التراث العربی، بی‌تا.

فضل‌الله، محمدحسین، کتاب النکاح، به‌تقریر: شیخ‌ جعفر ساخوری، بیروت: دار الملاک، 1417ق.

فیض، علیرضا، مبادی فقه و اصول، چاپ‌بیست‌و‌دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1391.

فیض ‌کاشانی، محمدبن‌شاه‌مرتضی، تفسیر الصافی، به‌تصحیح حسین اعلمی، بی‌جا: مؤسسۀ تحقیقات و نشر معارف اهل‌البیت(ع)، بی‌تا.

فیض ‌کاشانی، محمدبن‌شاه‌مرتضی، مفاتیح ‌الشرائع، به‌تحقیق سیدمهدی رجائی، قم: مجمع الذخائر الاسلامیة، 1401ق.

فیومی، احمدبن‌محمد، المصباح المُنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، قم:  دار الرضیف، بی‌تا.

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران.

قانون حمایت خانواده، مصوب 1391.

قانون مدنی ایران.

کاظمی، اسدالله‌بن‌اسماعیل، مقابس‌الانوار و نفائس الاسرار فی احکام النبی المختار و عترتة الاطهار، چاپ‌اول، قم: آل‌البیت(ع)، بی‌تا.

کلینی، محمدبن‌یعقوب، ‌لکافی، چاپ‌پنجم، تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1407ق.

محقق ‌حلی، جعفربن‌حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم: اسماعیلیان، 1408ق.

محقق‌ داماد، مصطفی و دیگران، حقوق قرارداد‌ها در فقه امامیه، چاپ‌اول، تهران: سمت، 1391.

محقق‌ داماد، مصطفی و دیگران، بررسی فقهی حقوق خانواده (نکاح و انحلال آن)، چاپ‌شانزدهم، تهران: نشر علوم اسلامی، 1390.

محقق‌ کرکی، علی‌بن‌حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، چاپ‌اول، قم: آل‌البیت(ع)، 1414ق.

مرکز تحقیقات فقهی، سی‌دی گنجینۀ آرای فقهی قضایی، قم: معاونت آموزش قوۀ قضاییه، بی‌تا.

مسعودی، عبدالهادی، روش فهم حدیث، تهران: سمت، 1384.

مصطفوی، حسن، التحقیق فی‌کلمات القرآن، تهران: انتشارات بنگاه ترجمه و نشر، 1360.

مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، به‌تحقیق عباس‌علی زارعی سبزواری، چاپ‌شانزدهم، قم: بوستان کتاب، 1395.

مکارم شیرازی، ناصر،  درس خارج فقه، نکاح، قم: مورخ 19/09/1396.

مکارم شیرازی، ناصر، کتاب النکاح، قم: انتشارات مدرسۀ امام علی‌بن‌ابی‌طالب، 1424ق.

میرزاى ‌قمى، ابوالقاسم‌بن‌محمدحسن، رسائل، چاپ‌او‌ل، قم: دفتر تبلیغات اسلامی شعبۀ خراسان، 1427ق.

هاشمی، احمد، جواهر البلاغة فی المعانی و البیان و البدیع، چاپ‌سوم، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1370.

نائینی، محمدحسین، منیة‌ الطالب فی شرح المکاسب، به‌تقریر موسی خوانساری نجفی، چاپ‌سوم، قم: نشر اسلامی، 1431ق.