معیار پذیرش روایات در اندیشۀ وحید بهبهانی

فقه و اصول

مقاله 5، دوره 55، شماره 4 - شماره پیاپی 135، اسفند 1402، صفحه 131-161   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2021.70477.1107

نویسندگان

حامد مصطفوی فرد^{* 1}؛ مهدی عبادی²

¹استادیار دانشگاه ولیعصر(عج) رفسنجان

²استادیار دانشگاه علوم پزشکی شاهرود

چکیده

پیروزی مکتب اجتهاد بر مکتب اخباری‌گری، بیش از هر چیز، متأثر از قدرت علمی و خطابه و شاگردپروری وحید بهبهانی است. اجتهادی که وی طرح‌ریزی کرد، هرگز ادامۀ الگوی فکری محقق اردبیلی نبود؛ بلکه با توسعه‌ در پذیرش روایات همراه بود. وی در مواجهه با اخباری‌گری، اجتهاد را که زاییدۀ نیاز جامعۀ علمی بود، به رسمیت شناخت و به‌جای تأکید بر معلوم‌الصدوربودن مصادر روایی، بر معلوم‌الإعتباربودن روایات مصنفات امامیه تأکید کرد. پرسش اصلی این پژوهش این است که مهم‌ترین مبانی وحید بهبهانی در مواجهه با حدیث چه بوده و چگونه به رویکرد خود دست یافته است؟ نظریۀ انسداد، مهم‌ترین ابزار وی در گسترش دایرۀ پذیرش اخبار بوده است؛ براین‌اساس، علاوه بر خبر صحیح، حجیت اخبار موثق و حسن و قوی را توجیه کرده و برای اثبات وثاقت راوی، ظن را، هرچند ضعیف، کافی دانسته است. این نظریه، با استقبال متأخران از وی مواجه نشد. دیگر ابزار مهم وحید بهبهانی برای گسترش دایرۀ پذیرش روایات، جبران ضعف سند با عمل اصحاب، بوده است. به‌این‌ترتیب، وی با طرح نظریۀ انجبار، از میان اقسام چهارگانۀ احادیث (صحیح، حسن، موثق و ضعیف) فقط روایات ضعیف غیرمنجبر را حجت ندانسته است.

کلیدواژه‌ها

وحید بهبهانی؛ حجیت خبر واحد؛ دلیل انسداد؛ نظریۀ انجبار؛ مکتب اجتهاد؛ اخباریگری

مراجع

آخوند خراسانى، محمدکاظم‌بن‌حسین. کفایة الأصول. قم: آل‌البیت‌(ع). 1409ق.

آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن. طبقات اعلام الشیعه. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. 1404ق.

ابن‌ادریس، محمدبن‌احمد. السرائر. نجف: مکتبة الروضة الحیدریة. 1429ق.

ابن‌براج، عبدالعزیزبن‌نحریر. المهذب. قم: النشر الإسلامی. 1406ق.

ابن‌زهره، حمزة‌بن‌علی. غنیة النزوع. قم: الإمام الصادق(ع). 1417ق.

ابن‌شهر آشوب، محمدبن‌على. متشابه القرآن و مختلفه. تهران: کتابخانۀ مصطفوی. 1328.

ابن‌شهید ثانی، حسن‌بن‌زین‌الدین. معالم الدین و ملاذ المجتهدین: المقدمة فی اصول الفقه. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1417ق.

ابن‌شهید ثانی، حسن‌بن‌زین‌الدین. معالم الدین و ملاذ المجتهدین؛ قسم الفقه. قم: الفقه. 1418ق.

ابن‌شهید ثانی، حسن‌بن‌زین‌الدین. منتقى الجمان فی الأحادیث الصحاح و الحسان. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1362.

ابن‌فهد حلی، احمدبن‌محمد. المقتصر من شرح المختصر. مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة. 1410ق.

ابوالصلاح حلبی، تقى‌بن‌نجم‌. تقریب المعارف. بی‌جا: بی‌نا. 1417ق.

ابوالفتوح رازی، حسین‌بن‌علی. روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن. مشهد: بنیاد پژوهش‌هاى اسلامی. 1371.

اراکى، محمدعلى. اصول الفقه‌. قم: در راه حق. 1375. ‌

انصارى، مرتضى‌بن‌محمدامین. فرائد الأصول. قم: مجمع الفکر الإسلامی‌. 1428ق.

ایوان کیفی، محمدتقى‌بن‌عبدالرحیم. هدایة المسترشدین. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1429ق.

بروجردى، حسین. تقریرات فی أصول الفقه. قم: النشر الإسلامی‌. 1417ق.

بهبهانى، محمدباقربن‌محمداکمل. الرسائل الأصولیة. قم: مؤسسة العلامة المجدد الوحید البهبهانی. 1416ق. ‌

بهبهانى، محمدباقربن‌محمداکمل. الفوائد الحائریة. قم: مجمع الفکر الإسلامی. 1415ق.

بهبهانى، محمدباقربن‌محمداکمل. تعلیقة علی منهج المقال. بی‌جا: بی‌نا. بی‌تا.

بهبهانى، محمدباقربن‌محمداکمل. حاشیة مجمع الفائدة و البرهان. قم: مؤسسة العلّامه المجدد الوحید البهبهانی. 1417ق.

بهبهانى، محمدباقربن‌محمداکمل. مصابیح الظلام. قم: مؤسسة العلّامه المجدد الوحید البهبهانی. 1424ق.

تبریزى، میرزاموسى. اوثق الوسائل فی شرح الرسائل. قم: کتاب‌فروشى کتبى نجفى. 1369.

تنکابنی، محمدبن‌سلیمان. قصص العلماء. قم: حضور. 1380.

حسینی سیستانی، سیدعلی. الرافد فی علم الأصول. قم: مکتب آیت‌الله العظمى السید السیستانی. 1414ق.

حمصی رازی، محمودبن‌علی. المنقذ من التقلید و المرشد الی التوحید. قم: بی‌نا. 1412ق.

خمینى، روح‌الله. تنقیح الأصول. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). 1418ق.

خویى، سیدابوالقاسم. کتاب الإجتهاد و التقلید. قم: دار انصاریان. 1410ق.

ربانی، محمدحسن. فقه و فقهای امامیه در گذر زمان. تهران: چاپ و نشر بین‌الملل. 1390.

سبحانی تبریزی، جعفر. کلیات فی علم الرجال. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1423ق.

شهید اول، محمدبن‌مکی. ذکرى الشیعة فی احکام الشریعة. قم: آل‌البیت(ع). 1419ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. الرعایة فی علم الدرایة. قم: مکتبة آیت‌الله العظمى المرعشی النجفی. 1408ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. رسائل الشهید الثانی. قم: بوستان کتاب. 1422ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. روض الجنان فی شرح ارشاد الأذهان. قم: بوستان کتاب. 1422ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة. قم: الداوری. 1410ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام. قم: المعارف الإسلامیة. 1413ق.

شیخ بهائی، محمدبن‌حسین. مشرق الشمسین و إکسیر السعادتین. قم: بصیرتی. بی‌تا.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر. جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. تهران: دار الکتب الإسلامیة. 1367.

صدر، حسن. تکملة أمل الآمل. قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشى نجفى. 1406ق.

صدر، محمدباقر. بحوث فی علم الأصول. مقرر: حسن عبدالساتر. بیروت: الدار الاسلامیة. 1417ق.

صفره، حسین. تاریخ حدیث شیعه (در سده‌های دوازدهم و سیزدهم هجری). قم: دار الحدیث. 1385.

طباطبایی یزدى، محمدکاظم. حاشیة فرائد الأصول. قم: دار الهدی. 1426ق.

طباطبایى، محمدحسین. حاشیة الکفایة. قم: بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی‌. بی‌تا.

طبرسى، فضل‌بن‌حسن. مجمع البیان فى تفسیر القرآن‌. تهران: ناصرخسرو، .1372.

طوسی، محمدبن‌حسن. الإستبصار فیما اختلف من الأخبار. تهران: دار الکتب الإسلامیة. 1363.

طوسی، محمدبن‌حسن. الاقتصاد الهادی إلی طریق الرشاد. تهران: چاپخانۀ جامع چهلستون. 1400ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار إحیاء التراث العربی. 1409ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. الخلاف. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1409ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. العدة فی أصول الفقه. قم: تیزهوش. 1417ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. المبسوط فی الفقه الإمامیه. تهران: المکتبة المرتضویة. 1351.

طوسی، محمدبن‌حسن. تهذیب الأحکام. تهران: دار الکتب الإسلامیة. 1364.

عاملی، حسین‌بن‌عبدالصمد. وصول الأخیار إلى أصول الأخبار. قم: مجمع الذخائر الإسلامیة. 1401ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. خلاصة الأقوال. قم: نشر الفقاهة. 1417ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة. قم: النشر الإسلامی. 1413ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. منتهى المطلب فی تحقیق المذهب. مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة. 1414ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. نهایة الوصول إلى علم الأصول. قم: الإمام الصادق(ع). 1425ق.

علم‌الهدی، على‌بن‌حسین. رسائل الشریف المرتضى. قم: دار القرآن الکریم. 1405ق.

فاضل مقداد، مقدادبن‌عبداللَّه. التنقیح الرائع لمختصر الشرائع. قم: مکتبة آیت‌الله العظمى المرعشی النجفی. 1404ق.

قطب راوندی، سعیدبن‌هبةالله. فقه القرآن. قم: کتابخانۀ آیت‌الله العظمى النجفی مرعشی. 1405ق.

کراجکی، محمدبن‌على. کنز الفوائد. قم: مصطفوی. 1369.

مامقانی، عبدالله. تنقیح المقال فی علم الرجال. قم: آل‌البیت(ع). 1431ق.

محقق حلی، جعفربن‌حسن. المعتبر فی شرح المختصر. قم: سیدالشهداء(ع). بی‌تا.

محقق حلی، جعفربن‌حسن. معارج الأصول. قم: آل‌البیت(ع). 1403ق.

محقق کرکی، علی‌بن‌حسین. جامع المقاصد فی شرح القواعد. قم: آل‌البیت(ع). 1408ق.

مصطفوی‌فرد، حامد، سیدکاظم طباطبایی‌پور، غلامرضا رئیسیان. «چگونگی مواجهۀ شیخ طوسی با  گفتمان مفید و مرتضی در مسئلۀ حجیت خبر واحد»، فقه و اصول. ش4، 1396، 153تا172. https://doi.org/10.22067/jfu.v49i4.46556

مصطفوی‌فرد، حامد، سیدکاظم طباطبایی‌پور، غلامرضا رئیسیان. «حاکمیت پارادایم عدم حجیت اخبار آحاد بر گفتمان فقهای شیعی سدۀ 5-7»، فقه و اصول. ش113، 1397، 135تا159.  https://doi.org/10.22067/jfu.v50i2.47939

مطهری، مرتضی. مجموعه آثار. تهران: صدرا. 1387.

مفید، محمدبن‌محمد. التذکرة بأصول الفقه‌. قم: کنگرۀ شیخ مفید. 1413ق.

مقدس اردبیلی، احمدبن‌محمد. مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. بی‌تا.

مکارم شیرازی، ناصر. أنوار الأصول. قم: امام علی‌بن‌ابی‌طالب(ع). 1428ق.

موسوی عاملی، محمدبن‌علی. مدارک الأحکام فی شرح شرائع الاسلام. قم: آل‌البیت(ع). 1410ق.

میرزای قمی، ابوالقاسم‌بن‌محمدحسن. القوانین المحکمة فی الأصول. قم: احیاء الکتب الاسلامیة. 1430ق.

نائینى، محمدحسین. فوائد الأصول. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1376.

نراقی، احمدبن‌محمدمهدی. عوائد الایام فی بیان قواعد الأحکام و مهمات مسائل الحلال و الحرام. قم: دفتر تبلیغات اسلامی‌. 1375.