تحلیل انگاره «طی‌الارض» در روایات اسلامی

علوم قرآن و حدیث

مقاله 5، دوره 53، شماره 1 - شماره پیاپی 106، خرداد 1400، صفحه 97-116   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2021.61911.0

نویسندگان

حسین براتی^{* 1}؛ سهیلا پیروزفر²

¹دانشجوی دکتری دانشگاه فردوسی مشهد

²دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

امروزه پیمودن مسیر از مکانی به مکانی دیگر به صورت خارق­العاده مشهور به طی­الارض است. این مسئله به عنوان کرامت و نوعی تصرف در عالَم برای افرادی خاص در قرآن کریم و بیانات امامان(ع) مطرح شده است. نوشتار حاضر با روشی تاریخی به بررسی سیر تحول نگرش­ها درباره ترکیب و اصطلاح طی­الارض در منابع روایی می­پردازد. نتایج نشان می­دهد این ترکیب تا قبل از زمان صادقین(ع) بیشتر به طی­کردن زمین و نوعی برداشت مادی اطلاق می­شده و سپس از زمان صادقین(ع) برای امری خارق­العاده شکل گرفته و در زمان­های بعد تثبیت شده است. هرچند در این زمان بعضاً به همان معنای مادی نیز به کار می­رفته است. این اصطلاح به شکل ترکیب اسمی آن که «طی» به «الارض» اضافه شده باشد در کلام امامان(ع) یافت نشد و بیشتر به صورت فعلی یعنی «تطوی- طویت» در کنار «أرض» به کار رفته است. در گفته­ها و تحلیل­های محدّثان متقدم، استفاده از این اصطلاح چه به صورت اسمی و چه فعلی آن، چندان مشاهده نمی­شود؛ اما در دوران محدثان متأخر به بعد و سپس در دوران مکتب اخباری­گری و در تحلیل­های این عالمان، اصطلاح طی­الارض برای معنای حرکت غیرعادی به دو صورت اسمی و فعلی، فراوان قابل مشاهده است.

کلیدواژه‌ها

طی‌الارض؛ تاریخ ‌انگاره؛ احادیث؛ محدثان متقدم؛ محدثان متأخر

مراجع

ابن أبی شیبة، مصنف، تحقیق کمال یوسف الحوت، ریاض، مکتبة الرشد، 1409ق.

ابن اثیر، مبارک بن محمد، النهایه فی غریب الحدیث والأثر، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، 1367ش.

ابن حنبل، احمد، المسند، به کوشش شعیب الارنؤوط و عادل مرشد، مؤسسة الرسالة، 1421ق.

ابن غضایری، احمد بن حسین، رجال ابن الغضائری‏، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1364ق.

ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر ابن کثیر، تحقیق محمود حسن، دارالفکر، 1414ق.

ابن منظور، محمد بن مکرم‏، لسان العرب، بیروت، دار صدر، 1414ق.

ابو داود سجستانی، سنن ابی داود، تحقیق شعیب الارنؤوط، دار الرسالة العالمیة، 1430ق.

بحرانی، سید هاشم، تفسیر البرهان، تهران، بنیاد بعثت، 1416ق.

برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، قم، دار الکتب الاسلامیه، 1371ق.

بستی، محمد بن حبان، صحیح ابن حبان، به کوشش شعیب الارنؤوط، بیروت، مؤسسة­الرسالة، 1414ق.

ترمذی، محمد بن عیسی، الشمائل المحمدیة، مصدر: موقع جامع الحدیث، بی­تا.

ثعلبی، ابواسحاق، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1422ق.

جزایری، سید نعمت الله، ریاض الأبرار فی مناقب الأئمة الأطهار، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی‏، 1427ق.

حسن بن علی، امام عسکری(ع)، تفسیر منسوب به امام عسکری(ع)، قم، مدرسة الإمام المهدی‏(ع)، 1409ق.

حسینى شاه عبدالعظیمى، حسین بن احمد، تفسیر اثنی عشری، تهران، چاپ میقات، 1363ش.

خرمشاهی، بهاء­الدین، دانشنامة قرآن و قرآن پژوهی، انتشارات گلشن، 1393ش.

راغب اصفهانى، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ ­القرآن‏، بیروت‏، دار القلم‏، 1412ق.

سمرقندى، نصربن محمد بن احمد، تفسیر بحرالعلوم، بی­جا، بی­تا.

شریف رضی، محمد بن حسین، نهج­البلاغه، تصحیح صبحی صالح، قم، هجرت، 1414ق.

شریف مرتضی، على بن حسین موسوى‌، رسائل الشریف المرتضى‌، تصحیح مهدی رجایی، قم، دار القرآن الکریم‌، 1405ق.

شعیری، محمد بن محمد، جامع الاخبار، نجف، مطبعة حیدریة، بی­تا.

شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، مؤسسة النشر الإسلامی‏، ایران، قم، 1410ق.

صدوق، محمد بن علی، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال‏، قم، دار الشریف الرضی، 1406ق.

صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، تهران، نشر جهان‏، 1378ق.

صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، تحقیق علی­اکبر غفاری، تهران، اسلامیه، 1395ق.

صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی‏، 1404ق.

صهیب عبدالجبار، المسند الموضوعی الجامع الکتب العشرة، بی­جا، 2013م.

طباطبایى، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن الکریم، قم، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1417ق.

طبرسى، فضل بن حسن، مجمع­البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات ناصرخسرو، 1372ش.

طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی‏، نجف، انتشارات حیدریه، 1381ق.

عاملی نباطی، علی بن محمد، الصراط المستقیم إلى مستحقی التقدیم‏، نجف، المکتبة الحیدریة، 1384ق.

عینی، بدرالدین، عمدة القاری شرح صحیح البخاری، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی­تا.

فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین، قم، انتشارات رضى‏، 1375ش.

فیض کاشانى، ملامحسن، تفسیر الصافی، تهران، انتشارات­الصدر، 1415ق.

قطب­ الدین راوندى، سعید بن هبة الله‏، الخرائج و الجرائح، قم، مؤسسه امام مهدی(عج)، 1409ق.

قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، تحقیق سید طیب موسوى جزایرى، چ چهارم، قم، دارالکتب، 1367.

کاشانی، ملا فتح الله، تفسیر منهج الصادقین فى الزام المخالفین، تهران، کتابفروشى محمد حسن علمى، 1336.

کتاب مقدس، کتاب هایی از عهد عتیق، ترجمه پیروز سیار، تهران، نشر نی، 1383.

کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال‏، تحقیق مهدی رجالی، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، 1363.

کلینى، محمد بن یعقوب‏، الکافی، به کوشش علی­اکبر غفاری، تهران، دار­الکتب الاسلامیة، 1407ق.

مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال‏، بی­نا، بی­جا.

مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت‏، دار إحیاء التراث العربی‏، 1403ق.

مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول‏، تصحیح سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1404ق.

مجلسی، محمدباقر، ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الأخبار، تحقیق مهدی رجائی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1406ق.

مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین، قم، مؤسسه فرهنگى اسلامى کوشانبور، 1406ق.

­مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی، قم، مؤسسه اسماعیلیان‏، 1414ق.

مسلم بن حجاج نیشابوری، صحیح مسلم، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی­تا.

مصطفوی، حسن، التحقیق فى کلمات القرآن الکریم‏، بیروت‏، دار الکتب العلمیة، 1430ق.

مفید، محمدبن محمد، الاختصاص، قم، الموتمر العالمى لالفیة الشیخ المفید، 1413ق.

مفید، محمدبن محمد، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد‏، قم، کنگره شیخ مفید، 1413ق.

مفید، محمدبن محمد، الفصول المختارة، قم، کنگره شیخ مفید، 1413ق.

مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار­الکتب الإسلامیة، 1374ش.

ملاصالح مازندرانی، محمد صالح بن احمد، شرح الکافی- الأصول و الروضة، تحقیق ابوالحسن شعرانی، تهران، المکتبة الإسلامیة، 1382ق.

نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1407ق.

نمازی شاهرودی، علی، مستدرکات علم رجال الحدیث‏، ایران، تهران، 1414ق.

نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل‏، قم، مؤسسة آل البیت‏(ع)، 1408ق.

نیشابورى، نظام الدین حسن بن محمد، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1416ق.