واکاوی ابعاد فقهی حکم تولید و مصرف گوشت‌ آزمایشگاهی

فقه و اصول

مقاله 8، دوره 54، شماره 4 - شماره پیاپی 131، بهمن 1401، صفحه 157-174   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2021.71018.1132

نویسندگان

محمد مهدی کمالی^{* 1}؛ امیر زاهدی²

¹استادیار و عضو هیئت علمی پژوهشکده علوم اسلامی رضوی بنیاد پژوهشهای اسلامی

²دانش آموخته سطح سه مرکز تخصصی آخوند خراسانی ره و دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

یکی از وظایف فقیهان پاسخگویی به مسائل مستحدثه است. از جدیدترین مسائل بشری در حوزۀ تغدیه که ناشی از نیاز روزافزون بشر به مواد غذایی جدید و مرهون پیشرفت علم و تکنولوژی است، تولید گوشت از طریق کشت سلولی در آزمایشگاه است. این مسئله از منظر فقهی ابعاد مختلفی پیدا می‌کند که نیازمند واکاوی و بررسی همه‌جانبه است. آیا اصل این کار به لحاظ شرعی جایز است یا نه؟ گوشت تولیدشده ازنظرِ طهارت و نجاست چه حکمی دارد؟ و آیا خوردن این گوشت‌ها بر فرض طهارت، جایز است یا خیر؟ این‌ها پرسش‌هایی است که مقالۀ حاضر با به‌کارگیری روش توصیفی‌تحلیلی درصدد پاسخ به آن‌ها برآمده و سعی شده صُور متعدد مسئله از جهات مختلف بررسی شود و راهی به سوی جواز، طهارت و حلیت گشوده شود.

کلیدواژه‌ها

گوشت آزمایشگاهی؛ گوشت مصنوعی؛ حلیت و حرمت گوشت؛ طهارت و نجاست؛ کشت سلولی

مراجع

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین، کفایة الاصول، به‌تعلیق علی زارعى سبزوارى، چاپ‌ششم، قم: نشر اسلامی، 1430ق.

آقاجمال خوانسارى، محمدبن‌حسین، التعلیقات على الروضة البهیة، چاپ‌اول، قم: المدرسة الرضویة، بی‌تا.

ابراهیمی‌منفرد، کیامهر، مقاله کنفرانسی «تولید گوشت کشت داده شده Cultured Meat و امنیت غذایی»، دومین سمینار ملی امنیت غذایی، سواد کوه، مهر1391.

ابراهیمی‌منفرد، کیامهر، «گوشت آزمایشگاهی به‌کمک ذخایر پروتئینی می‌آید»، مجلۀ دام و کشت و صنعت، ش162، شهریور1392.

ابن‌ادریس، محمدبن‌احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى، چاپ‌دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1410ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌على، کتاب من‌ لایحضره الفقیه، چاپ‌دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.

ابن‌براج، عبدالعزیزبن‌نحریر، المهذب، چاپ‌اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1406ق.

ابن‌حمزه، محمدبن‌على، الوسیلة الی نیل الفضیلة، چاپ‌اول، قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشى نجفى(ره)، 1408ق.

اسلامی، حسن، «شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه شیعه»، کاوشی نو در فقه، ش44، صص3تا66، 1384.

امامی، مسعود، «زمان ولوج الروح فی الجنین»، مجلۀ فقه اهل البیت(ع) (عربی)، چاپ‌اول، قم: مؤسسۀ دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت(ع)، ج51، بی‌تا، صص87تا112.

انصاری، مرتضى‌بن‌محمدامین، کتاب الطهارة، چاپ‌اول، قم: کنگرۀ جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى، 1415ق.

انصاری، مرتضى‌بن‌محمدامین، فرائد الاصول، چاپ‌نهم، قم: مجمع فکر اسلامی، 1428ق.

بحرانى، یوسف‌بن‌احمد، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، چاپ‌اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1405ق.

بروجردى، سیدابراهیم، تفسیر جامع، تهران: صدر، 1341.

تبریزى، جواد، تنقیح مبانی العروة؛ کتاب الطهارة، چاپ‌اول، قم: دار الصدیقة الشهیدة(س)، 1426ق.

تبریزى، جواد، صراط النجاة، چاپ‌اول، قم: دار الصدیقة الشهیدة(س)، 1427ق.

تجلیل تبریزی، ابوطالب، التعلیقة الاستدلالیة علی تحریر الوسیلة، چاپ‌اول، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره)، 1421ق.

جرجانی، حسن‌بن‌حسن، جلاء الاذهان و جلاء الاحزان، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1337ش.

حائری، مرتضى، شرح العروة الوثقى، چاپ‌اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1426ق.

حر عاملى، محمدبن‌حسن، وسائل الشیعة، چاپ‌اول، قم: آل‌البیت(ع)، 1409ق.

سیستانى، على، المسائل المنتخبة، چاپ‌نهم، قم: دفتر حضرت آیت‌الله سیستانى، 1422ق.

حسینى شاه عبدالعظیمى، حسین‌بن‌احمد، تفسیر اثنى عشرى، تهران: میقات، 1364.

حلى، حسین، دلیل العروة الوثقى، چاپ‌اول، نجف: مطبعة النجف، 1379ق.

خمینى، روح‌الله، تحریر الوسیلة، چاپ‌اول، قم: دار العلم، بی‌تا.

خمینى، مصطفى، کتاب الطهارة، چاپ‌اول، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره)، 1418ق.

خویى، ابوالقاسم و جواد تبریزى، فقه الاعذار الشرعیة و المسائل الطبیة، چاپ‌اول، قم: دار الصدیقة الشهیدة(س)، 1427ق.

خویى، ابوالقاسم، التنقیح فی شرح العروة الوثقى، به‌ تقریر میرزاعلی غروی، چاپ‌اول، قم: تحت اشراف جناب آقاى لطفى، 1418ق.

خویى، ابوالقاسم، فقه الشیعة؛ کتاب الطهارة، به‌ تقریر سیدمحمد مهدی خلخالی، چاپ‌سوم، قم: آفاق، 1418ق.

روحانى، سیدمحمد، المسائل المنتخبة، چاپ‌اول، کویت: شرکة مکتبة الالفین، 1417ق.

سبزوارى، سید عبدالاعلى، مهذب الاحکام، چاپ‌چهارم، قم: المنار، 1413ق.

سبزوارى، محمد، الجدید فی تفسیر القرآن، بیروت: دار التعارف، 1402ق.

سپهری، سامان و همکاران، «جایگاه ضوابط شرعی و قانونی مرتبط با روش‌های نوین بیوتکنولوژی در تولید مواد غذایی»، مجموعه مقالات دومین همایش بررسی ضوابط شرعی در پزشکی، آبان1392، ‏‫صص437تا443.

شریف لاهیجی، محمدبن‌على، تفسیر شریف لاهیجى، تهران: علمى، 1363.

شهید اول، محمدبن‌مکی، غایة المراد؛ کتاب الطهارة، قم: المکتبة الرضویة، بی‌تا.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، چاپ‌هفتم، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1404ق.

صافی گلپایگانى، على، ذخیرة العقبى فی شرح العروة الوثقى، چاپ‌اول، قم: گنج عرفان، 1427ق.

صدر، محمدباقر، بحوث فی شرح العروة الوثقى، چاپ‌دوم، قم: مجمع الشهید آیت‌الله الصدر العلمی، 1408ق.

طباطبائی، على‌بن‌محمدعلی، ریاض المسائل، چاپ‌اول، قم: آل‌البیت(ع)، بی‌تا.

طباطبایى، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، تهران: اسلامی، 1397ق.

طباطبایی یزدى، محمدکاظم، العروة الوثقى، چاپ‌اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1419ق.

طباطبایی یزدى، محمدکاظم، العروة الوثقى (المحشّى)، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1419ق.

طبرسی، فضل‌بن‌حسن، جوامع الجامع، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1412ق.

طبرسی، فضل‌بن‌حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1379ق.

طوسى، محمدبن‌حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، به‌تحقیق احمد حبیب قصیر، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، 1409ق.

طوسى، محمدبن‌حسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، چاپ‌اول، تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1390ق.

طوسى، محمدبن‌حسن، المبسوط فی فقه الامامیة، چاپ‌سوم، تهران: المکتبة المرتضویة، 1387ق.

طوسى، محمدبن‌حسن، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوى، چاپ‌دوم، بیروت: دار الکتاب العربی، 1400ق.

طوسى، محمدبن‌حسن، تهذیب الاحکام، چاپ‌چهارم، تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1407ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، منتهى المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیة، 1412ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، چاپ‌اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1410ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیة، چاپ‌اول، قم: مؤسسۀ امام صادق(ع)، 1420ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، تذکرة الفقهاء، چاپ‌اول، قم: آل‌البیت(ع)، 1414ق.

عیاشی، محمدبن‌مسعود، تفسیر عیاشی، تهران: مکتبة العلمیة الاسلامیه، بی‌تا.

فاضل لنکرانى، محمد، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة؛ النجاسات و احکامها، چاپ‌اول، قم: مؤلف، 1409ق.

فاضل مقداد، مقدادبن‌عبدالله، نضدالقواعدالفقهیة علی مذهب الامامیة، چاپ‌اول، قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشى نجفى، 1403ق.

فضل‌الله، محمدحسین، من وحى القرآن، بیروت: دار الزهرا، 1405ق.

فیض کاشانی، محمد، الصافی، مشهد: دار المرتضی، بی‌تا.

فیض کاشانی، محمد، معتصم الشیعة فی احکام الشریعة، چاپ‌اول، تهران: مدرسۀ عالى شهید مطهرى، 1429ق.

قمی، علی‌بن‌ابراهیم، تفسیر قمی، قم: دار الکتاب، بی‌تا.

کاشانی، ملافتح‌الله، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تهران: اسلامی، 1344.

کاشفی، حسین‌بن‌علی، مواهب علیه، تهران: اقبال، 1317.

کاشف الغطاء، جعفر، شرح طهارة قواعد الاحکام، بی‌جا: مؤسسۀ کاشف الغطاء، بی‌تا.

کاشف الغطاء، جعفر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، چاپ‌اول، قم: دفتر تبلیغات اسلامى، 1422ق.

گرجى، ابوالقاسم، تاریخ فقه و فقها، چاپ‌سوم، تهران: سمت، 1421ق.

مجلسى، محمدباقربن‌محمدتقی، بحار الانوار، چاپ‌اول، بیروت: مؤسسة الطبع و النشر، 1410ق.

محقق حلى، جعفربن‌حسن، معارج الاصول، چاپ‌اول، قم: آل‌البیت(ع)، 1403ق.

محقق کرکى، على‌بن‌حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، چاپ‌دوم، قم: آل‌البیت(ع)، 1414ق.

مرعشى، شهاب‌الدین، منهاج المؤمنین، چاپ‌اول، قم: کتابخانهٔ آیت‌الله مرعشى نجفى(ره)، 1406ق.

مفید، محمدبن‌محمد، المقنعة، چاپ‌اول، قم: کنگرۀ جهانى هزارۀ شیخ مفید(ره)، 1413ق.

مقدس اردبیلى، احمدبن‌محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، چاپ‌اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1403ق.

مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران: اسلامی، 1353تا1366ش.

مکارم شیرازی، ناصر، الفتاوى الجدیدة، چاپ‌دوم، قم: مدرسهٔ امام على‌بن‌ابى‌طالب(ع)، 1427ق.

موسوی عاملى، محمدبن‌على، مدارک الاحکام فی شرح عبادات شرائع الاسلام، چاپ‌اول، بیروت: آل‌البیت(ع)، 1411ق.

میرفخار، معین، «بررسی جامع گوشت‌ مصنوعی کشت داده‌شده در آزمایشگاه»، 23 تیر 1396ش، سایت زومیت به نشانی اینترنتی: https://www.zoomit.ir/fundamental-science/189053-cultured-meat-comprehensive-review

میرزاى قمى، ابوالقاسم‌بن‌محمدحسن، غنائم الایام فی مسائل الحلال و الحرام، چاپ‌اول، قم: دفتر تبلیغات اسلامى، 1417ق.

نراقى، احمدبن‌محمدمهدى، مستند الشیعة فی احکام الشریعة، چاپ‌اول، قم: آل‌البیت(ع)، 1415ق.

نورى، حسین‌بن‌محمدتقى، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، چاپ‌اول، قم: آل‌البیت(ع)، 1408ق.

همدانى، رضابن‌محمدهادی، مصباح الفقیه، چاپ‌اول، قم: مؤسسة الجعفریة لاحیاء التراث و مؤسسة النشر الاسلامی، 1416ق.