مبانی، روش‌ها و گرایش‌های تفسیری ابن عباس با تأکید بر جامع البیان طبری

علوم قرآن و حدیث

مقاله 6، دوره 54، شماره 2 - شماره پیاپی 109، اسفند 1401، صفحه 115-137   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2021.61883.0

نویسندگان

الهام زرین کلاه¹؛ نصرت نیل ساز^{* 2}

¹استادیار مرکز آموزش عالی اقلید، اقلید، ایران

²دانشیار دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

چکیده

ابن‌عباس از مفسران مشهور صدر اسلام است که روایات تفسیری بسیاری از وی در متون دینی ذکر شده است. از جامع‌ترین منابع روایات تفسیری، جامع‌البیان طبری است که در آن حدود شش هزار روایت از وی آمده است. باتوجه‌به جایگاه برجستهٔ وی در تفسیر، با روش کتابخانه‌ای و تحلیلی داده‌ها به استخراج دیدگاه‌های وی در حوزه‌های مختلف تفسیر اعم از مبانی، روش‌ها و گرایش‌های تفسیر با تأکید بر جامع‌البیان می‌پردازیم. بررسی‌ها نشان می‌دهد اعتقاد به جمع بین نزول دفعی و تدریجی، توقیفی‌بودن ترتیب آیات، جمع قرآن در زمان پیامبر(ص)، جواز تفسیر و تأویل قرآن و... ازجمله مبانی تفسیری اوست. وی همچنین عمدتاً از روش تفسیر قرآن به قرآن، قرآن با حدیث و اجتهاد در شرح و تفسیر آیات بهره گرفته است. گفتنی است گرایش‌های ادبی، فقهی و کلامی نیز از برجسته‌ترین گرایش‌های تفسیری اوست.

کلیدواژه‌ها

ابن عباس؛ تفسیر؛ روایات؛ مبانی؛ روش؛ گرایش؛ جامع البیان

مراجع

قرآن کریم

ابن‌ابی‌عاصم، احمدبن‌عمر، الأحاد و المثانی، به‌تحقیق: باسم فیصل احمد الجوابزة، چاپ اول، دارالدرایه، 1411ق.

ابن‌ابی‌حاتم، عبدالرحمان‌بن‌محمد، الجرح و التعدیل، بیروت: دار الامم، 1372.

ابن‌اثیر، علی‌بن‌ابی‌الکرم محمد، اسدالغابة فی معرفة الصحابه، تهران: اسماعیلیان، بی‌تا.

ابن‌حجر عسقلانی، احمدبن‌علی، تهذیب التهذیب، چاپ اول، بیروت: دار الفکر، 1404ق.

ابن‌حجر عسقلانی، احمدبن‌علی، فتح الباری شرح صحیح البخاری، چاپ دوم، بیروت: دار المعرفة، بی‌تا.

ابن‌حجر عسقلانی، احمدبن‌علی، الإصابة فی تمیز الصحابه، به‎تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی‌محمد معوض، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1415ق.

ابن‌حنبل، احمدبن‌محمد، مسند احمد، بیروت: دار صادر،‌بی‌تا.

ابن‌سعد، محمدبن‌سعد، الطبقات الکبری، بیروت: دار صادر، بی‌تا.

ابن‌عطیه اندلسی، محمدعبدالحق‌بن‌غالب، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، چاپ اول، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1422ق.

ابن‌معین، یحیی‌بن‌معین، تاریخ ابن‌معین؛ روایة الدوری، به‌تحقیق احمدمحمد نور سیف، دمشق: دار المأمون، بی‌تا.

ابونعیم، احمدبن‌عبدالله، حلیة الاولیاء و طبقة الاصفیاء، بیروت: دار الکتب العلمیة، بی‌تا.

بخاری، محمدبن‌اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت: دار الفکر، 1401ق.

بیهقی، احمدبن‌حسین، سنن الکبری، بی‌جا: دار الفکر، بی‌تا.

پارسا، فروغ، «خاستگاه و مصادر فقه اسلامی در نگاه خاورشناسان»، فقه و مبانی حقوق اسلامی، س43، ش2، 1389، صص81تا102.

پاکتچی، احمد، «اجتهاد»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، 1373.

ثعلبی نیشابوری، احمدبن‌ابراهیم، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، چاپ اول، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1422ق.

جفری، آرتور و عبدالله اسماعیل صاوی، مقدمتان فی علوم القرآن، قاهره: الخانجی، 1392.

حافظ مزی، یوسف‌بن‌عبدالرحمن، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، چاپ‌چهارم، بغداد: الرسالة، 1406ق.

حاکم نیشابوری، محمدبن‌عبدالله، مستدرک علی الصحیحین، به‌تحقیق یوسف عبدالرحمن مرعشلی، بیروت: دار المعرفة، بی‌تا.

حسکانی، عبیدالله‌بن‌عبدالله، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل فی الآیات النازله فی اهل البیت(ع)، قم: مجمع احیاء الثقافة الاسلامیه، 1369.

حلی، حسن‌بن‌یوسف، منهاج الکرامه، به‎تحقیق عبدالرحیم مبارک، چاپ اول، مشهد: تاسوعا، 1379.

حویزی، عبدعلی‌بن‌جمعه، تفسیر نور الثقلین، چاپ‌چهارم، قم: اسماعیلیان، 1415ق.

خرسان، محمدمهدی و سیدحسن موسوی، موسوعة عبدالله بن‌عباس حبر الامة و ترجمان القرآن، نجف: مرکز الابحاث العقائدیه، بی‌تا.

ذهبى، محمدحسین، التفسیر و المفسرون، قاهره: دار الکتب الحدیث، 1381.

رامیار، محمود،  تاریخ قرآن، تهران: امیرکبیر، 1384.

رضایی اصفهانی، محمدعلی، منطق تفسیر قرآن؛ روش‌ها و گرایش‌های تفسیر قرآن، قم: جامعة المصطفی، 1385.

زرکشی، محمدبن‌بهادر، البرهان فی علوم القرآنۀ، بیروت: المکتبة العصریه، 1428ق.

زرین‌ کلاه، الهام، تحلیل روایات متعارض ابن‌عباس با استناد به روایات اهل بیت(ع) با تأکید بر جامع البیان و نورالثقلین، به‌راهنمایی دکتر نصرت نیل‌ساز، رسالۀ دکتری، تهران: تربیت مدرس، 1396.

زرین‌ کلاه، الهام، تفسیر مجاهدبن‌جبر و روش‌شناسی آن، به‌راهنمایی دکتر نصرت نیل‌ساز، پایان‌نامۀ ارشد، تهران: تربیت مدرس، 1390.

زمخشری، محمودبن‌عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، چاپ‌سوم، بیروت: دار الکتاب العربی، 1407ق.

سیوطی، عبدالرحمان‌بن‌ابی‌بکر، الاتقان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار الکتب الاسلامیه، 1421ق.

سیوطی، عبدالرحمان‌بن‌ابی‌بکر، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم: کتابخانهٔ آیت‌الله مرعشی، 1404ق.

شاکر، محمدکاظم، مبانی و روش‌های تفسیری، قم: مرکز جهانی علوم اسلامی، 1382.

صالح، صبحی، مباحث فی علوم القرآن، بیروت: دار العلم للملایین، 1972م.

طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ‌چهاردهم، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.

طبرسی، فضل‌بن‌حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ‌سوم، تهران: ناصرخسرو، 1372.

طبری، محمدبن‌جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار المعرفة، 1412ق.

طوسی، محمدبن‌حسن، التبیان فی تفسیرالقرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

طیب حسینی، سیدمحمود، تفسیر ادبی، دائرة المعارف قرآن کریم، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.

عسکری، مرتضی، برگسترۀ کتاب و سنت، قم، دانشکدهٔ اصول الدین، 1387.

عقیلی، محمدبن‌عمرو، ضعفاء الکبیر، چاپ‌دوم، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1418ق.

علم‌الهدی، علی‌بن‌حسین، الانتصار، تهران: بی‌نا، 1315.

عمید زنجانی، عباسعلی، مبانی و روش‌های تفسیر قرآن، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ‌ششم، 1379.

فرج‌پور، مرتضی، «نقدی بر رویکرد طبری در کتمان و تحریف فضائل اهل بیت(ع) در دو اثر تاریخی و تفسیری خویش»، فصلنامۀ امامت پژوهی، س3، ش9، 1392، صص239تا282.

 قمی، علی‌بن‌ابراهیم، تفسیر منسوب به قمی، چاپ‌چهارم، قم: دار الکتاب، 1367.

مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعة لددر أخبار الائمة الأطهار، بیروت: الوفاء، 1403ق.

معرفت، محمدهادی، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، مشهد: جامعة الرضویه للعلوم الاسلامیه، 1377.

مفید، محمدبن‌محمد، المسائل الصاغانی، به‎تحقیق: محمد قاضی، قم: المؤتمر العالمی بألفیة الشیخ المفید، 1413ق.

نجاشی، احمدبن‌علی، اسماء مصنفی الشیعه المشتهر برجال النجاشی، به‌تحقیق موسی شبیری زنجانی، چاپ‌پنجم، قم: نشر اسلامی، 1416ق.

نسائی، احمدبن‌علی، سنن النسائی، بیروت: دار الفکر، 1348.

واحدی، علی‌بن‌احمد، اسباب نزول القرآن، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1411ق.