مطالعۀ انتقادی نظریۀ معناشناسی مستقل فرازهای قرآنی

علوم قرآن و حدیث

مقاله 5، دوره 53، شماره 2 - شماره پیاپی 107، آذر 1400، صفحه 103-124   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2021.67804.1010

نویسندگان

حامد شریفی نسب^{* 1}؛ عبد الهادی فقهی زاده²

¹دانش آموختۀ دکتری دانشگاه تهران

²استاد دانشگاه تهران

چکیده

درک صحیح معنای هر جمله و فراز قرآنی، متوقف بر درک مجموع قرائن پیوسته و سیاق آیات است؛ چنان‌که در محاورات عرفی نیز کشف مقصود گوینده از هر جمله، متوقف بر درک مجموع قرائن است. این در‌حالی است که برخی در خصوص قرآن کریم ادعا کرده‌اند که افزون بر معنای درون‌سیاقی برای هر فراز قرآنی، معنایی فراسیاقی نیز در هر فراز وجود دارد که با جدا کردن آن فراز از سیاق و سایر قرائن، به دست می‌آید. بر اساس این دیدگاه، انبوه معانی از فرازهای تقطیع‌شدۀ قرآن کریم قابل استخراج خواهد بود که انتساب آن‌ها به قرآن کریم به عنوان مقاصد الهی، بیانگر ضرورت ارزیابیِ اعتبار این ادعاست. بر اساس تحقیق انجام شده، تنها آن دسته از معانی فراسیاقی که در چارچوب دلالت‌های زبانی و ضوابط عقلائی تعمیم قرار داشته باشند، معتبر دانسته می‌شود که البته اعتبار این‌گونه دلالت‌ها، به قرآن کریم اختصاص ندارد و در همۀ متن‌ها و سخنان بشری، معتبر شناخته می‌شود؛ اما معانی فراسیاقی بی‌ضابطه و ناشی از تقطیع یک فراز و آیه از جایگاه خود، فاقد اعتبار علمی و شرعی دانسته می‌شود؛ چنان‌که این‌گونه معانی، در متن‌ها و سخنان بشری نیز بی‌اعتبار به شمار می‌آیند. ارزیابی دلایل مطرح شده برای نظریۀ معناشناسی مستقل فرازهای قرآنی نیز گواه این حقیقت است که این ادله، نسبت به معانی فراسیاقی بی‌ضابطه، توان اثبات مدعا را ندارند.

کلیدواژه‌ها

معانی فراسیاقی؛ فراز مستقل؛ فرازهای تقطیع‌شده؛ قرآن کریم

مراجع

ابن‌ابی‌جمهور، محمد بن زین الدین، عوالی اللئالی العزیزیة، دار سیدالشهداء، قم، 1405ق.

ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، جامع بیان العلم و فضله، چاپ چهارم، ابن‌الجوزی، السعودیة، 1419ق.

ابومخنف، لوط بن یحیی، وقعة الطف، چاپ‌ سوم، جامعۀ مدرسین، قم، 1417ق.

اخوان‌مقدم، زهره، «معناداریِ بخشی از آیه یا آیات، هم در سیاق و هم خارج از سیاق»، مطالعات قرآن و حدیث، شمارۀ17، 1394ش.

استرآبادی، علی، تأویل الآیات، النشر الاسلامی، قم، 1409ق.

اسعدی، محمد، سایه‌ها و لایه‌های معنایی، چاپ دوم، بوستان کتاب، قم، 1385ش.

ایازی، محمدعلی، فقه‌پژوهی قرآنی، بوستان کتاب، قم، 1380ش.

بابایی و دیگران، علی‌اکبر، روش‌شناسی تفسیر قرآن، چاپ چهارم، پژوهشگاه حوزه ودانشگاه، قم، 1388ش.

بابایی، علی‌اکبر، علوم قرآنی4 (دلالت‌های قرآن کریم)، پژوهشگاه حوزه ودانشگاه، قم، 1398ش.

باقریان، محمد، «استقلال معنایی فرازهای قرآنی»، ماهنامۀ معرفت، شمارۀ 107، آبان 1385ش.

برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، چاپ دوم، الکتب‌العلمیة، قم، 1371ق.

پیروزفر، سهیلا و فهیمه جمالی‌راد، «سازگاری تفسیر آیات با دو رویکرد مجموعی و تفکیکی»، پژوهشنامۀ تفسیر و زبان قرآن، شمارۀ2، 1392ش.

حاکم‌نیشابوری، ابوعبدالله الحاکم، المستدرک علی الصحیحین، الکتب‌العلمیة، بیروت، 1411ق.

حجتی، سیدمحمدباقر و عبدالکریم بی‌آزارشیرازی، تفسیر کاشف، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1366ش.

حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، آل‌البیت(ع)، قم، 1409ق.

دارقطنی، علی بن عمر، سنن الدارقطنی، دار الفکر، بیروت، 1418ق.

رجبی، محمود، روش تفسیر قرآن، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، 1383ش.

شریف‌رضی، محمد بن حسین، نهج‌البلاغه، صبحی صالح، تحقیق فیض الاسلام، هجرت، قم، 1414ق.

صدوق، ابن‌بابویه محمد بن علی، عیون أخبار الرضا(ع)، نشر جهان، تهران، 1378ق.

طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ پنجم، جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، قم، 1417ق.

طبرسی، فضل‌بن‌حسن، مجمع البیان، چاپ‌ سوم، ناصرخسرو، تهران، 1372ش.

طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، دارالمعرفة، بیروت، 1412ق.

طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، دار المعارف الاسلامیة، قم، 1411ق.

طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تحقیق خرسان، چاپ‌ چهارم، الکتب‌العلمیة، تهران، 1407ق.

عابدینی، احمد، «حجیت فرازهای قرآن کریم»، بیّنات، سال چهارم، شمارۀ 14، 1376ش.

عاملی، جعفر مرتضی، اهل‌البیت(ع) فی آیة التطهیر، دراسة وتحلیل، مرکز نشر و ترجمۀ آثار علامه جعفرمرتضی عاملی، قم، 1396ش.

عریضی، علی بن جعفر، مسائل علی بن جعفر و مستدرکاتها، مؤسسۀ آل البیت (ع)، قم، 1409ق.

عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، المکتبة العلمیة، تهران، 1380ق.

فرات، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، مؤسسة الطبع و ‌النشر، تهران، 1410ق.

فقهی‌زاده، عبدالهادی، پژوهشی در نظم قرآن، جهاد دانشگاهی، تهران، 1374ق.

کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، دارالکتب‌الاسلامیه، تهران، 1407ق.

لجنة الفقه المعاصر، الفائق فی الاصول، چاپ پنجم، مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه، قم، 1441ق.

مصباح‌یزدی، محمدتقی، قرآن‌شناسی،  چاپ دوم، مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، قم، 1380ش.

نعمانی، ابن ابی زینب محمد بن ابراهیم، الغیبة، نشر صدوق، تهران، 1397ق.