تحلیل و سطح‌بندی پیشران‌های کلیدی مؤثر بر افزایش تاب‌آوری کالبدی شهر تهران در برابر زلزله با استفاده از مدل‌سازی ساختاری-تفسیری ISM (مورد پژوهی: منطقه 10)

جغرافیا و مخاطرات محیطی

مقاله 14، دوره 11، شماره 3 - شماره پیاپی 43، مهر 1401، صفحه 285-309   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/geoeh.2021.72853.1117

نویسندگان

امین لطیفی¹؛ کرامت اله زیاری^{* 2}؛ سید مجید نادری³

¹دانشجوی دکتری تخصصی شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، واحد تهران غرب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

²استاد برنامه‌ریزی شهری، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

³استادیار شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، واحد تهران غرب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

چکیده

تاب‌آوری رویکردی نو در راستای ارتقای ظرفیت مانایی و تحمل‌پذیری بنیان‌های توسعه در شهرهاست. هدف از پژوهش پیش‌رو مدل‌سازی پیشران‌های کلیدی مؤثر بر افزایش تاب‌آوری کالبدی منطقه 10 تهران در برابر زلزله با رویکرد آینده‌نگاری و طراحی ارتباطات بین این پیشران‌ها است. پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی انجام شده و پیشران‌های کلیدی موردبحث با روش تحلیل محتوا شناسایی شده‌اند. در بخش مدل‌سازی، از آرای خبرگان دانشگاهی در حوزه تاب‌آوری با روش دلفی استفاده شده است. داده‌ها با ابزار مصاحبه و پرسشنامه دو‌به‌دویی جمع‌آوری و با استفاده از ملاک روایی صوری، روایی پرسشنامه سنجیده شده است. روابط بین پیشران‌های کلیدی مؤثر بر افزایش تاب‌آوری کالبدی نمونه موردمطالعه در برابر زلزله با استفاده از روش مدل‌سازی ساختاری-تفسیری (ISM) تعیین و به‌صورت یکپارچه تحلیل شده است. درنهایت با استفاده از تحلیل میک‌مک (Micmac) نوع پیشران‌های کلیدی با توجه به اثرگذاری و اثرپذیری آن‌ها بر سایر عوامل مشخص و در شش عرصه، سطح‌بندی شده‌اند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که پیشران‌ "کلاس دانه‌بندی" با بیشترین قدرت نفوذ، زیربنا و محرک اصلی تاب‌آوری کالبدی شهری بوده و هرگونه اقدام برای افزایش تاب‌آوری کالبدی نمونه موردمطالعه در برابر زلزله، مستلزم اصلاحات در این پیشران است. پیشران‌های "توزیع خدمات" و "استحکام بناهای با کاربری عمومی" نیز به ترتیب با میزان قدرت نفوذ 1 و 3 کمترین تأثیر را در تاب‌آوری کالبدی نمونه موردمطالعه دارند. همچنین نتایج پژوهش حاکی از این است که عناصر در سطوح بالاتر، قدرت تحریک‌کنندگی کمتر و میزان وابستگی بیشتر دارند.

کلیدواژه‌ها

پیشران‌های کلیدی؛ تاب‌آوری کالبدی؛ زلزله؛ مدل‌سازی ساختاری-تفسیری؛ منطقه 10 تهران

مراجع

آتش‌سوز، علی؛ فیضی، کامران؛ کزازی، ابوالفضل؛ الفت، لعیا؛ 1395. مدل سازی تفسیری-ساختاری ریسک‌های زنجیره تأمین صنعت پتروشیمی. نشریه علمی- پژوهشی مطالعات مدیریت صنعتی. دوره 14. شماره 41. صص 39-63.  https://doi.org/10.22054/jims.2016.4168

آذر، عادل؛ خسروانی، فرزانه؛ جلالی، رضا؛ 1398. تحقیق در عملیات نرم رویکردهای ساختاردهی مسئله. چاپ چهارم. انتشارات سازمان مدیریت صنعتی. تهران.

البرزی، هادی؛ علی‌عسکری، عبدالعلی؛ صلواتیان، سیاوش؛ 1391. آینده‌پژوهی راهبردی صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران در فضای اینترنت، نخستین همایش ملی آینده‌پژوهی جمهوری اسلامی ایران با رویکرد تمدن‌سازی نوین اسلامی، تهران. https://civilica.com/doc/242386

ایجابی، ابراهیم؛ درویشی سه‌تلانی، فرهاد؛ مینایی، حسین؛ فضلی، صفر؛ کشاورز، عین‌اله؛ 1399. طراحی چارچوب آینده‌نگاری راهبردی فناوری‌های دفاعی در حوزه پدافند هوایی به روش مدل‌سازی ساختاری- تفسیری. فصلنامه علمی پژوهشی آینده‌پژوهی دفاعی. دوره 5. شماره 16. صص 143-169.

 https://doi.org/10.22034/DFSR.2020.39784

پوراحمد، احمد؛ زیاری، کرامت‌اله؛ ابدالی، یعقوب؛ اله‌قلی‌پور، سارا؛ 1398. تحلیل معیارهای تاب‌آوری در بافت فرسوده شهری در برابر زلزله با تأکید بر تاب‌آوری. فصلنامه پژوهش و برنامه‌ریزی شهری. شماره 36. صص 1-21. http://jupm.marvdasht.iau.ir/article_3408.html

حاتمی‌نژاد، حسین؛ فرهادی‌خواه، حسین؛ آروین، محمود؛ رحیم‌پور، نگار؛ 1396. بررسی ابعاد مؤثر بر تاب‌آوری شهری با استفاده از مدل ساختاری-تفسیری (نمونه موردی: شهر اهواز). فصلنامه علمی دانش پیشگیری و مدیریت بحران. دوره 7. شماره 1. صص 35-45.http://dpmk.ir/article-1-112-fa.html

داداش‌پور، هاشم؛ عادلی، زینب؛ 1394. سنجش ظرفیت‌های تاب‌آوری در مجموعه شهری قزوین. دو فصلنامه علمی ـ پژوهشی مدیریت بحران. دوره 4. شماره 2. صص 73-84.http://www.joem.ir/article_18579.html

ربانی، طاها؛ 1390. روش تحلیل ساختاری، ابزاری برای شناخت و تحلیل متغیرهای مؤثر بر آینده موضوعات شهری. اولین همایش ملی آینده‌پژوهی. تهران.https://civilica.com/doc/242374

رضایی، محمدرضا؛ رفیعیان، مجتبی؛ حسینی، سید مصطفی؛ 1394. سنجش و ارزیابی میزان تاب‌آوری کالبدی اجتماع‌های شهری در برابر زلزله (مطالعه موردی: محله‌های شهر تهران). فصلنامه پژوهش‌های جغرافیای انسانی. دوره 47. شماره 4. صص 609-623. https://doi.org/10.22059/JHGR.2015.51228

رفیعیان، مجتبی؛ رضایی، محمدرضا؛ عسگری، علی؛ پرهیزکار، اکبر؛ شایان، سیاوش؛ 1390. تبیین مفهومی تاب‌آوری و شاخص‌سازی آن در مدیریت سوانح اجتماع محور (CBDM). فصلنامه علمی پژوهشی برنامه‌ریزی و آمایش فضا. دوره 15. شماره 4. صص 19-41.https://hsmsp.modares.ac.ir/article-21-9255-fa.html

رکن‌الدین افتخاری، عبدالرضا و صادقلو، طاهره؛ 1397. تاب‌آوری اجتماعات محلی در برابر مخاطرات محیطی. چاپ اول. انتشارات دانشگاه تربیت مدرس. تهران.

زالی، نادر؛ منصوری، سارا؛ 1393. تحلیل عوامل کلیدی مؤثر بر توسعه حمل‌و‌نقل پایدار در افق 1404 کلانشهر تهران (روش تحلیل ساختاری). فصلنامه علمی برنامه‌ریزی و آمایش فضا. شماره 2. صص 1-32.

https://hsmsp.modares.ac.ir/article-21-8161-fa.html

ساسان‌پور، فرزانه؛ سلیمانی، محمد؛ ضیائیان، پرویز؛ دلفان‌آذری، زهرا؛ 1394. جایگاه محله در توسعه پایدار شهر (مطالعه موردی: محله‌های منطقه 10 شهرداری تهران). فصلنامه علمی-پژوهشی پژوهش‌های جغرافیایی انسانی. دوره 47. شماره 1. صص 159-176. https://doi.org/10.22059/JHGR.2015.51280

سلمانی، محمد؛ بدری، سیدعلی؛ مطوف، شریف؛ کاظمی ثانی عطاالله، نسرین؛ 1394. ارزیابی رویکرد تاب‌آوری جامعه در برابر مخاطرات طبیعی موردمطالعه: شهرستان دماوند. فصلنامه علمی-پژوهشی مدیریت مخاطرات محیطی. دوره 2. شماره 4. صص 393-409. https://doi.org/10.22059/JHSCI.2015.58266

صفاری، حمید؛ پولادوند، محمدحسین؛ 1396. ریزپهنه‌بندی لرزه‌ای شهر تهران بر اساس تحلیل خطر قطعی و شاخص‌های لرزه‌ای مناطق همجوار گسل. نشریه علمی-پژوهشی مهندسی سازه و ساخت. دوره 4. شماره 3. صص 109-128. https://doi.org/10.22065/JSCE.2017.79793.1112

فتحی، الهام؛ 1397. روند تحولات جمعیت شهر تهران: از گذشته تا آینده. دو ماهنامه تحلیلی-پژوهشی آمار. سال ششم. شماره 1. صص 32-35.https://amar.srtc.ac.ir/article-1-349-fa.html

غفاری، عطا؛ پاشازاده، اصغر؛ آقایی، واحد؛ 1396. سنجش و اولویت‌بندی تاب‌آوری شهری در مقابل زلزله (نمونه موردی: شهر اردبیل و مناطق چهارگانه آن). نشریه علمی-پژوهشی جغرافیا و مخاطرات محیطی. دوره 6. شماره 21. صص 45-65. https://doi.org/10.22067/GEO.V6I1.48413

لطیفی، امین؛ 1400. آینده‌نگاری سناریومبنا به‌منظور تبیین مؤلفه‌های افزایش تاب‌آوری کالبدی شهر تهران در مقابله با زلزله (نمونه موردی: منطقه 10). رساله دکتری شهرسازی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران غرب. دانشکده هنر و معماری. گروه شهرسازی. به راهنمایی دکتر کرامت‌اله زیاری.

لطیفی، امین؛ زیاری، کرامت‌اله؛ نادری، سید مجید؛ 1400. تبیین مؤلفه‌های کلیدی افزایش تاب‌آوری کالبدی شهر تهران در برابر زلزله با رویکرد تحلیل ساختاری (مطالعه موردی: منطقه 10). نشریه علمی-پژوهشی جغرافیا و مخاطرات محیطی. دوره 10. شماره 1. صص 161-182.

https://doi.org/10.22067/GEOEH.2021.69072.1026

لنگرنشین، علی؛ ارغان، عباس؛ کرکه آبادی، زینب؛ 1398. سنجش شاخص‌ها و الگوهای اثرگذار در تاب‌آوری بافت‌های شهری ‌(مطالعه موردی محلات تجریش، جنت‌آباد شمالی و فردوسی شهر تهران). فصلنامه علمی پژوهشی نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی. دوره 11. شماره 43. صص 245-270.

https://geography.garmsar.iau.ir/article_665983.html

محمدی، سعدی؛ منوچهری، سوران؛ 1397. تحلیلی بر ارتباط زیست‌پذیری و تاب‌آوری جوامع روستایی (مطالعه موردی: روستاهای شهرستان مریوان). فصلنامه علمی-پژوهشی برنامه‌ریزی فضایی. دوره 8. شماره 4. صص 89-110.https://doi.org/10.22108/sppl.2018.110922.1207

منزوی، مهشید؛ سلیمانی، محمد؛ تولایی، سیمین؛ چاووشی، اسماعیل؛ 1389. آسیب‌پذیری بافت‌های فرسوده بخش مرکزی شهر تهران در برابر زلزله (مطالعه موردی: منطقه 12). فصلنامه علمی-پژوهشی پژوهش‌های جغرافیای انسانی. دوره 42. شماره 73. صص 1-18.https://jhgr.ut.ac.ir/article_24467.html

مهندسان مشاور بوم سازگان؛ 1385. گزارش طرح جامع (راهبردی- ساختاری) شهر تهران.

نبوی رضوی، هاله‌ سادات؛ حبیبی، سید محسن؛ طبیبیان، منوچهر؛ 1397. نقش ساختار شهر در تاب‌آوری آن در برابر زلزله. فصلنامه علمی پژوهشی هویت شهر. دوره 12. شماره 35. صص 29-38.

https://hoviatshahr.srbiau.ac.ir/article_13395.html

نوری، محبوبه؛ رضایی، محمدرضا؛ عسگری، ابراهیم؛ 1399. مدل‌سازی ساختاری-تفسیری عوامل مؤثر بر تاب‌آوری کالبدی و اجتماعی شهر شیراز در برابر سانحه طبیعی سیل. دو فصلنامه علمی-پژوهشی جغرافیای اجتماعی شهری. دوره 7. شماره 17. صص 149-172.https://jusg.uk.ac.ir/article_2695.html

یاراحمدی، منصوره؛ نیک‌پور، عامر؛ لطفی، صدیقه؛ 1398. بررسی میزان تاب‌آوری کالبدی شهر در برابر زلزله (موردمطالعه: نورآباد ممسنی). فصلنامه علمی-پژوهشی کاوش‌های جغرافیایی مناطق بیابانی. دوره 7. شماره 2. صص 147-171.http://grd.yazd.ac.ir/article_1725.html

 

Alexander, D., 2014. Resilience and disaster risk reduction: An etymological journey. Natural Hazards and Earth System Science. 1(2):1257-1284 .https:// doi.org/ 10.5194/nhessd-1-1257-2013

Boston, M., 2017. Building Resilience Through Design: Improving Post-Earthquake Function of Hospital, Ph.D Thesis, Advisor Judith Mitrani, Department Of Civil Engineering, Johns Hopkins University.

Charleson, A., Kusliansjah, K., Widjaja, P., 2018. Improving the seismic resilience of housing in developing countries: time to transform local government building departments, MATEC Web of Conferences, 229, 1-7.https://doi.org/10.1051/matecconf/201822903017

Cutter, S. L., 2015. The Landscape of Disaster Resilience Indicators in the USA. Natural Hazards, 80, 741–758.https://doi.org/10.1007/s11069-015-1993-2

Feofilovs, M., & Romagnoli, F., 2020. Assessment of Urban Resilience to Natural Disasters with a System Dynamics Tool: Case Study of Latvian Municipality, Journal of Environmental and Climate Technologies, vol. 24, No. 3, pp. 249–264. https:// doi.org/ 10.2478/rtuect-2020-0101

Gonçalves, L. A. P. J., & Ribeiro, P. J. G., 2020. Resilience of urban transportation systems. Concept, characteristics, and methods. Journal of Transport Geography, 102727.https:// doi.org/ 10.1016/ j.jtrangeo.2020.102727

Govindan, K., Palaniappan, M., Zhu, Q. and Kannan, D., 2012. Analysis of third party reverse logistics provider using interpretive structural, International Journal of Production Economics, 140(1): 204- 211.https://doi.org/10.1016/j.ijpe.2012.01.043

Gunderson, L.H., 2010. Ecological and human community resilience in response to natural disasters. Ecology and Society. 15(2): 323-331.https://doi.org/10.5751/ES-03381-150218

Kanno, Y. Fujita, S. & Ben-Haim, Y., 2017. Structural design for earthquake resilience: Info-gap management of uncertainty, Journal of  Structural Safety, Volume 69, 23-33. https:// doi.org/ 10.1016/j.strusafe.2017.07.004

Martinelli, D., G. P. Cimellaro, V. Terzic, and S. Mahin., 2014. Analysis of economic resiliency of communities affected by natural disasters: the bay area case study. Procedia Economics and Finance,18: 959-968.https://doi.org/10.1016/S2212-5671(14)01023-5

Mitchell, T., Harris, K.(2012), Resilience: a risk management approach, International Journal of Remote Sensing, 32: 713-821. http:// cdn- odi- production. s3. amazonaws. com/ media/ documents/ 7552.pdf

Robinson, T. R., 2020. Scenario ensemble modelling of possible future earthquake impacts in Bhutan, Journal of  Natural Hazards, Volume 103, 3457-3478. https:// doi.org/ 10.1007/ s11069- 020- 04138- x