تخصیص یا تعمیم مصداق موعودین در آیه 55 سوره نور

علوم قرآن و حدیث

مقاله 4، دوره 53، شماره 2 - شماره پیاپی 107، آذر 1400، صفحه 79-101   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2021.67954.1020

نویسندگان

محسن خوش فر^{* 1}؛ مریم عمادی²

¹استادیار گروه علوم حدیث، جامعه المصطفی العالمیه، قم

²طلبه سطح چهار رشته تفسیر تطبیقی مؤسسه آموزش عالی فاطمه الزهراء (س)، خوراسگان، اصفهان

چکیده

درباره کسانی که مصداق وعده‌های الهی مطرح شده در آیه 55 سوره نور هستند، اقوال متعددی میان مفسران فریقین وجود دارد و هر کدام برای اثبات قول خود به ادله متعددی تمسک کرده‌اند. در این پژوهش که با روش توصیفی تحلیلی انجام شده، سعی در احصاء این اقوال و ادله هر دیدگاه و سپس نقد و بررسی آنها شده‌است. نتایج به دست آمده نشان می‌دهد که مفسران فریقین به طور کلی دو رویکرد در مراد از موعودین در آیه اتخاذ کرده‌اند؛ عده‌ای با رویکرد تخصیص افرادی یا ازمانی و برخی دیگر با رویکرد تعمیم؛ یعنی بر‌‌‌خی وعده مطرح شده در آیه را ناظر به گروه یا زمان خاصی می‌دانند؛ چنانکه برخی مفسران اهل سنت شیخین یا خلفای چهار‌گانه‌‌ را مراد از آیه دانسته، یا تحقق آیه را مربوط به قیامت دانسته‌اند که ادله‌شان رد شد؛ در مقابل گروهی از مفسران شیعه آیه را منحصر به اهل‌‌‌بیت(ع) و یا منحصر به زمان ظهور حضرت مهدی(عج) کرده‌اند که به نظر می‌رسد این قول نیز صحیح نیست بلکه دلایل این مفسران شیعه بیانگر مصداق اکمل و اتم برای آیه است نه مصداق انحصاری. رویکرد دوم نیز حاکی از این است که عده‌ای از مفسران فریقین بر خلاف دسته اول ، تحقق این وعده را مختص به فرد یا زمان خاصی ندانسته بلکه معتقدند هر گاه شرط ایمان و عمل صالح محقق شود این وعده عملی می‌شود  که با بررسی ادله، صحیح بودن این دیدگاه ترجیح داده شد. درنتیجه این تحقیق از حیث جمع‌آوری همه اقوال در این مسئله و مردود دانستن دیدگاه مشهور در اهل تسنن و همچنین تطبیقی دانستن و نه تفسیری بودن دیدگاه مشهور در نزد شیعه از نوآوری برخوردار می باشد. به عبارت دیگر دیدگاه مشهور شیعه مصداق اتم معنای آیه است و نه مقصود صریح آیه و دیدگاه مختار این تحقیق بیشتر از دیدگاه مشهور شیعه برای ایجاد وحدت میان شیعه و اهل تسنن صلاحیت دارد.

کلیدواژه‌ها

تفسیر تطبیقی؛ آیه55 سوره نور؛ آیه وعد؛ استخلاف؛ تمکین دین؛ آیات مهدویت

مراجع

آلوسی، محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1414ق.

ابن‌‌ابی‌حاتم، عبدالرحمن‌بن محمد، تفسیر القرآن العظیم، مکتبه نزارمصطفی الباز، ریاض، 1419ق.

ابن‌‌ابی‌حاتم، عبدالرحمن‌بن محمد، الجرح والتعدیل، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا‏.

ابن حبان، محمد، الثقات، دارالکتب الثقافیه، بی‌جا، 1393ق.

ابن حجر، شهاب الدین احمد، التهذیب التهذیب، بیروت، دارالفکر، 1404.

ابن شهرآشوب مازندرانى، محمد بن على، متشابه القرآن و مختلفه، دار بیدار للنشر، قم، 1369ق.

ابن عاشور، محمد بن طاهر، التحریر والتنویر، بیروت،مؤسسه التاریخ، بی‌تا.

ابن عطیه اندلسى، عبدالحق‏، المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز، دارالکتب العلمیه‏، بیروت، 1422ق.

ابن فارس، احمد، معجم المقاییس اللغه، مکتب الاعلام الإسلامی، قم، 1404ق.

ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1419ق.‏

اندلسی، ابوحیان محمد، البحر المحیط فی التفسیر، دارالفکر، بیروت، 1420ق.

بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان فی التفسیر القرآن، مؤسسه بعثت، تهران، 1416ق.

بخاری، محمد بن اسماعیل، التاریخ الکبیر، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

بروجردى، سیدمحمد ابراهیم‏، تفسیر جامع‏، چاپ ششم‏، صدر، تهران، 1366ش‏.

بروجردى، سیدحسین‏، تفسیر الصراط المستقیم‏، مؤسسه انصاریان، قم، 1416ق‏.

بغدادى، علاءالدین على، لباب التأویل فى معانى التنزیل‏، ‏دار الکتب العلمیة، بیروت، 1415ق.‏

‏بلخى، مقاتل بن سلیمان‏، دار إحیاء التراث، بیروت، 1423ق‏.

بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل وأسرار التأویل، دار احیاءالتراث العربی، بیروت، 1418ق.

ترمذی، محمدبن عیسی، الجامع الصحیح، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

ثعلبی نیشابوری، ابواسحاق احمدبن ابراهیم، الکشف والبیان عن تفسیر القرآن، دارإحیاءالتراث العربی، بیروت، 1422ق.

جرجانی، میرسید شریف، شرح المواقف، منشورات الشریف الرضى، قم، 1409ق.

جوادى آملى‏، عبداللّه، تفسیر تسنیم، مرکز نشر اسراء، قم، 1378ش.

حائرى تهرانى، میرسیدعلى، مقتنیات الدرر وملتقطات الثمر، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ‏1377ش‏.

حرانی، احمدبن عبدالحلیمبن تیمیه، منهاج السنه النبویه، مؤسسه قرطبة، قاهره، 1406ق.

حسکانى، عبیدالله بن احمد، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامى‏، تهران‏، 1411ق.

حسینى همدانى، محمد، انوار درخشان‏، کتابفروشى لطفى‏، تهران‏، 1404ق‏.

حفنی، عبدالمنعم، ‏ موسوعة القرآن العظیم‏، مکتبه مدبولی‏، قاهره‏، 2004م‏.

حوى، سعید، الاساس فى التفسیر، چاپ ششم‏، دار السلام، قاهره، 1424ق‏.

حویزی، عبدعلی بن جمعه، نورالثقلین، چاپ چهارم، انتشارات اسماعیلیان‌، قم، 1415ق.

خویی،حسین، معجم رجال الحدیث، بی‌نا، بی‌جا، 1413ق‏.

دروزه، محمدعزت‏، التفسیر الحدیث‏، دار إحیاء الکتب العربیة، قاهره‏، 1383ق‏.

دیوبندی، محمود حسن، تفسیر کابلی، احسان، تهران، 1385ش.

ذهبی، محمد بن أحمد، میزان الاعتدال، دار المعرفه، بیروت، 1382ق.

ذهبی، محمدحسین، التفسیر والمفسرون، دار احیاءالتراث العربى‏، بیروت‏، بى‏تا.

رازی، ابو‌الفتوح، روض الجنان وروح الجنان فی تفسیر القرآن، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، 1408ق.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ قرآن، دار القلم، بیروت، 1412ق.

رجبی، محمود، روش تفسیر قرآن، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، 1383.

زحیلى، وهبة بن مصطفى، التفسیر المنیر فى العقیدة والشریعة والمنهج‏، دار الفکر المعاصر، بیروت-دمشق، 1418ق‏.

زرکشی، محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، دار المعرفه، بیروت، 1410ق.

زمخشری، جارٱلله محمود بن عمر، الکشاف، دار الکتاب العربی، بیروت، 1366ق.

سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، دار الکتاب العربی، بیروت، 1421ق.

سیوطی، جلال الدین، الدرالمنثور فی التفسیر المأثور، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، قم، 1404ق.

شریف رضى، محمد بن حسین‏، حقائق التأویل فی متشابه التنزیل، دار الاضواء، بیروت، 1406ق‏.

شریف مرتضی، علی بن الحسین، الشافی فی الامامه، چاپ دوم، موسسه الصادق(ع)، تهران، 1410ق.

شوکانى، محمد بن على، فتح القدیر، دار ابن کثیر، دمشق، دار الکلم الطیب، بیروت، 1414ق‏.

صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم، انتشارات فرهنگ اسلامی،1365.

صدوق، ابن‌بابویه محمد، کمال الدین وتمام النعمه، مؤسسه النشر الاسلامی، قم، 1405ق.

طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ پنجم، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1372.

طبرسی، احمدبن علی بن ابی‌طالب، الإحتجاج على أهل اللجاج، نشر مرتضى‏، مشهد، 1403ق.

طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، انتشارات ناصر خسرو، تهران، 1372.

طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، دار المعرفه، بیروت، 1412ق.

طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، دار احیاء التراث العربی، بیروت.

طیب، سیدعبدالحسین‏، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، چاپ دوم، نتشارات اسلام‏، تهران‏، 1378ش‏.

عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، مکتبه العلمیه، تهران، 1380ق.

فخررازى، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب‏، چاپ سوم، دار احیاء التراث العربی، بیروت‏، 1420ق‏.

فخررازى، محمد بن عمر، الاربعین فی اصولالدین، مکتبه الکلیات الازهریه، قاهرة، 1986م.

فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، هجرت، قم، 1409ق.

فضل الله، سید محمدحسین‏، من وحى القرآن، دار الملاک للطباعة والنشر، بیروت، 1419ق.

فیض کاشانى، ملامحسن‏، الوافی، کتابخانه امام أمیرٱلمؤمنین على علیه السلام‏، اصفهان‏، 1406ق‏.

قرائتى، محسن‏، تفسیر نور، چاپ یازدهم‏، مرکز فرهنگى درس‌هایى از قرآن‏، تهران، 1383ش‏.

قرشى سیدعلى اکبر، تفسیر احسن الحدیث‏، چاپ سوم‏، بنیاد بعثت‏، تهران، 1377ش‏.

قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، انتشارات ناصر خسرو، تهران، 1364ش.

قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، دار الکتاب، قم، 1362ش.

قمی مشهدی، محمد، کنز الدقائق، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، تهران، 1368ش.

قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع الموده لذوی القربی، بی‌نا، قم، 1416ق.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1407ق.

مجلسى، محمدباقر، بحارالأنوار، دار احیاءالتراث العربی‏، بی‌تا.‏

مصطفوى، حسن‏، التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، چاپ سوم، دار الکتب العلمیة: مرکز نشر آثار علامه مصطفوی‏، بیروت-لندن-قاهره‏، 1430ق.

معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، چاپ دوم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1415ق.

مغنیه، محمدجواد، تفسیر الکاشف، دار الکتب الإسلامیة، تهران‏، 1424ق‏.

مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1374ش.

مکارم شیرازی، ناصر، حکومت جهانی مهدی(عج)، نسل جوان، قم، 1386ش.

موسوی عاملی، سیدعبدالحسین شرف‌الدین، اجتهاد در مقابل نص، ترجمه علی دوانی، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1382ش.

مهدیان فر، رضا، «واپسین روزهای تاریخ در آیه 55 سوره نور از دیدگاه مفسران»، مطالعات تفسیری، سال هشتم، شمارۀ30، 1398ش.

نجارزادگان، فتح‌الله، «بررسی تطبیقی تفسیر آیه وعد(55نور)»، شناخت قرآن، سال سوم، شماره دوم، 1389ش.

نسفى، عبدالله بن احمد، مدارک التنزیل وحقایق التأویل، دار النفائس، بیروت‏، 1416ق‏.‏

واحدی نیشابوری، علی بن احمد، اسباب نزول القرآن، تحقیق کمال بسیونی زغلول، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1411ق.