خوانش تاریخی – تطبیقی پوشاک و آرایۀ نقوش انسانی سفال گلابه‌ای نیشابور

تاریخ و فرهنگ

مقاله 1، دوره 53، شماره 1 - شماره پیاپی 106، شهریور 1400، صفحه 34-9   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2021.70723.1050

نویسندگان

فروغ خراشادی^{* 1}؛ فرزانه فرخ فر²؛ سیدهاشم حسینی³؛ هادی بکائیان⁴

¹دانشجوی کارشناسی ارشد رشته پژوهش هنر دانشگاه نیشابور

²استادیار دانشگاه نیشابور

³دانشیار دانشگاه نیشابور

⁴مدرس دانشگاه فرهنگیان نیشابور

چکیده

نقوش انسانی یکی از انواع آرایه‌های به‌کاررفته در سفال گلابه‌ای نیشابور در سده‌های نخست اسلامی است که به‌روش پدیدارشناسانه، به الگوهای "زنانه" و "مردانه" نام‌گذاری شده است. پژوهش حاضر پدیدارشناسی صرف را برای الگوبندی جنسی نقوش بسنده نمی‌داند و با هدف بازخوانی جنسیّت فیگورها، در صدد پاسخگویی به این مسائل است:

بازخوانی تطبیقی- تاریخی اسلوب پوشاک نقوش انسانی سفال نیشابور، چگونه به تشخیص جنسیّت فیگورها کمک می‌کند؟
کارکرد غالب نقش‌مایه‌های ساسانی در سفال نیشابور تزئینی است یا نمادین؟

جامعۀ آماری پژوهش حاضر، 14 نقش است که از میان 50 نمونه، با تأکید بر الگوهای "مردانه" و "زنانه"، یا تحلیل‌شده در پژوهش‌های پیشین انتخاب شده است تا با منابع کتابخانه‌ای– اسنادی، در مطالعه‌ای تطبیقی- تاریخی، به ارزیابی دوبارۀ جنسیّت الگوها بپردازد. بر اساس یافته‌های این پژوهش:

اسلوب پوشاک نقوش انسانی سفال نیشابور با پوشاک درباریان وراء رود (ماوراءَالنّهر) و خراسان در دوره‌های نخست اسلامی همانند است.
کارکرد غالب آرایه‌های ساسانی در سفال سامانی، تزئینی است.
درنهایت، این مقاله برخی نقوش موسوم به "زنانه" را متعلق به جوانان پیراسته یا نوجوانان نابالغ درباری می­داند.

کلیدواژه‌ها

سفال گلابه‌ای نیشابور؛ نقوش انسانی؛ فیگور "زنانه"؛ فیگور "مردانه"

مراجع

اوستا، ج اول. گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه. تهران: مروارید،1385.

آقاحسین شیرازی، ابوالقاسم. پوشاک زنان ایران از آغاز تا امروز. تهران: انتشارات اوستا فراهانی،1382.

برت، د. «هنر ایران در دوران اسلامی» در میراث ایران. ترجمۀ احمد بیرشک و دیگران، 203-257. تهران: انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1336.

پک، السی. هـ . «پوشاک در ایران از تهاجم عرب تا استیلای مغول». در پوشاک در ایران زمین، مجموعه مقالات دانشنامۀ ایرانیکا، زیرنظر احسان یارشاطر. ترجمۀ پیمان متین، 135-175. تهران: انتشارات امیرکبیر، 1383.

پوربهمن، فریدون. پوشاک در ایران باستان. ترجمۀ هاجر ضیاءسیکارودی. تهران: انتشارات امیرکبیر، 1386.

چیت‌ساز، محمّدرضا. تاریخ پوشاک ایرانیان از ابتدای اسلام تا حملۀ مغول. تهران: انتشارات سمت، 1379.

ریخته‌گران، محمّدرضا. پدیدارشناسی هنر مدرنیته. تهران: ساقی، 1382.

زکریایی، ایمان و رؤیا صبوری. «بررسی و نشانه­شناسی نقوش فیگوراتیو دو سفالینه نیشابور (قرون چهارم و پنجم هجری قمری)». در مجموعۀ کامل آثار و مقالات برگزیدۀ نهمین کنگرۀ پیشگامان پیشرفت (1395): 306-316.

 شهبازی شیران، حبیب و دیگران. «مظاهر و کارکردهای آناهیتا، الهۀ زن در ایران باستان مطالعۀ نقشمایه‌های ظروف زرین و سیمین ساسانی حاوی نقش این الهه». فرهنگ و هنر 10، ش. 2 (تابستان 1379): 237-262.

 شعبانی، محمّد و محمّد ابراهیم زارعی. «بررسی و تحلیل نقوش پرنده سفالینه‌های اسلامی نیشابور با پرندگان موجود در زیست‌بوم منطقه». هنرهای زیبا - هنرهای تجسمی، دورۀ 25، ش.4 (زمستان 1399(: 5-16.

شولیه، ژان و آلن گربران. فرهنگ نمادها. ج 4. ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی. تهران: انتشارات جیحون، 1385.

کیانی، محمّدیوسف. سفال ایرانی؛بررسی سفالینه‌های ایرانی مجموعۀ نخست ‌وزیری. تهران: انتشارات نخست‌ وزیری، 1357.

گروبه، ارنست. سفال اسلامی؛ جلد هفتم از مجموعۀ هنر اسلامی. گردآوری ناصر خلیلی. ترجمۀ فرناز حائری. تهران: نشر کارنگ، 1384.

گیرشمن، رمان. هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی. ترجمۀ بهرام فره وشی، چاپ دوم. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1370.

مبینی، مهتاب و آزاده شافعی. «نقش گیاهان اساطیری و مقدس در هنر ساسانی(با تأکید بر نقوش برجسته، فلزکاری و گچبری)». جلوه هنر، ش. 14 (پاییز و زمستان 1394): 45-64.           

محمودی، فتانه. بررسی نقوش تزیینی هنر دورۀ ساسانی بـه‌ویژه جام­های فلزی وپارچه‌ها.پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت مدرس، 1380.

منصوری، الهام و ابوالقاسم  دادور. درآمدی بر اسطوره‌ها و نمادهای ایران در عهد باستان. تهران: نشر کلهر و دانشگاه الزهراء، 1385.

میرمحمدی، نیلوفر. بررسی و طبقه‌بندی مفرغ­های لرستان. پایـان‌نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت مدرس، 1380.

ناجی، محمّد رضا. فرهنگ و تمدن اسلامی در قلمرو سامانیان. تهران: انتشارات امیر کبیر،  1386.

نامجو، عباس و مهدی فروزانی. «مطالعۀ نمادشناسانه و تطبیقی عناصر نقوش منسوجات ساسانی و صفوی». علم و فرهنگ، ش.1 (1392): 21 ـ42 .

نیبرگ، هنریک ساموئل. دین­های ایران باستان. ترجمۀ سیف‌الدین نجم‌آبادی. تهـران: انتشارات مرکزی ایرانی مطالعۀ فرهنگ­ها، 1359.

واشقانی فراهانی، ابراهیم. «سرآغاز گیاهان در اساطیر ایرانی». مجلۀ مطالعات ایرانی، ش.17 ( 1389): 237-262.

ویلکینسون، چارلز. ک. «رنگ و طرح در سفالینه ایرانی». در اوج­های درخشان هنر ایران. تهران: نشرآگاه، (1379): 133-149.

همپارتیان، مهرداد و محمّد خزائی. «نقوش سفالی بر سفالینه­های نیشابور (قرون دهم و یازدهم/ چهارم و پنجم)». مطالعات هنر اسلامی، ش. 3 (پاییز و زمستان  1384): 39-60.

Bulliet, R. W. “Pottery Style and Social Status in Medieval Khurasan”. in Archaeology, Annales and Ethnohistory: A. B. Knapp (ed), 75-82. Cambridge University press, 1992.

Fehervari, Geza. Ceramics of The Islamic Word in The Tareq Rajab Museum.  London: I.B Tauris Publishers, 2000.

 Harper, Prudence Oliver. The Royal Hunter: Art of the Sasanian Empire.  J. Weather hill(ed), New York: Asia Society,1978a.

Hauser, Walter & Charles. K. Wilkinson. "The Museum's Excavations at Nishapur" in The Metropolitan Museum of Art Bulletin 37, No. 4 (The Iranian Expedition,1942): 81+83-119.

Koç, Fatma & Emine Koca. “The Clothing Culture of the Turks, and the Entari” in Folk Life, (May2011):10-29.  DOI:10.1179/043087711X12950015416357.

Morgan, P. “Samanid Pottery, Type and Techniques”, in Cobalt and Luster, The First Centuries of Islamic Pottery: edited by Ernest Grube, (New York, The Nour Foundation in Association with Azi Muth Editions and Oxford University Press Inc, 1994a): 55-113.

Watson, Oliver. Ceramics from Islamic Lands. London: Thames & Hudson Ltd, 2004.

Wilkinson, Charles. K. Pottery Nishapur of the Early Islamic Period. New York: Metropolitan, 1973.