مقایسه و تحلیل عوامل اصلی ارتقاء‌دهنده شاخص بهره‌وری آب گندم در دو روش غرقابی و موضعی (مطالعه موردی: استان یزد)

فصلنامه آب و توسعه پایدار

مقاله 7، دوره 8، شماره 3 - شماره پیاپی 21، آذر 1400، صفحه 55-62   

نوع مقاله: فنی و ترویجی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jwsd.v8i3.2104.1041

نویسندگان

محمدحسن رحیمیان^{* 1}؛ غلامحسن رنجبر¹؛ حسن غلامی²؛ مجید نیکخواه³؛ مهدی شیران تفتی³؛ نادیا بشارت³

¹استادیار، مرکز ملی تحقیقات شوری، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، یزد، ایران

²دانشجوی کارشناسی ارشد، گروه علوم و مهندسی آب، دانشگاه اردکان، ایران

³کارشناس مرکز ملی تحقیقات شوری، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، یزد، ایران

چکیده

با توجه به اینکه مزارع گندم عمدتاً به دو روش سطحی (غرقابی) و موضعی (تیپ) آبیاری می‌شوند، این پژوهش بر آن شد تا اثر فاکتورهای عملکرد و آب مصرفی بر شاخص بهره‌وری آب (WUE) این دو سامانه را در استان یزد بررسی، مقایسه و تحلیل نماید تا از این طریق، اولویت پرداختن به این فاکتورها به تفکیک نوع سامانه مشخص شود. نتایج نشان داد که در روش غرقابی، کاهش حجم آب مصرفی بیشتر از افزایش عملکرد محصول در ارتقای WUE، نقش داشته است. به عبارتی دیگر برای افزایش WUE گندم در روش‌های غرقابی باید بیشتر سراغ راهکارهای بهینه‌سازی و کاهش مصرف آب در مزرعه رفت و پرداختن به روش‌های افزایش عملکرد محصول در جایگاه بعدی قرار دارند. اما در مورد آبیاری موضعی، شرایط بر عکس بوده و فاکتور عملکرد نقش تعیین‌کننده‌تری در ارتقای WUE ایفا کرده است. در این سامانه مسایل به‌نژادی و به‌زراعی گندم نظیر انتخاب ارقام مناسب، تاریخ و تراکم مناسب کاشت، رعایت دور آبیاری‌ها، عملیات مناسب تغذیه، کنترل آفات و بیماری‌ها نقش قابل توجهی در WUE داشته و مستلزم توجه زیادی از جانب کشاورزان است. همچنین مشاهده شد که علی‌رغم کاهش محتمل حجم آب مصرفی گندم در آبیاری تیپ نسبت به غرقابی و ارتقای عددی WUE، امکان عدم دستیابی بهره‌برداران به عملکرد قابل قبول محصول در واحد سطح وجود دارد که همین مسأله می‌تواند موجب عدم صرفۀ اقتصادی این سامانه در مزارع گندم و در نتیجه، نارضایتی بهره‌برداران شود. حل این مسأله در گرو توجه ویژه به نکات مدیریتی و به‌زراعی در آبیاری موضعی گندم خواهد بود.

کلیدواژه‌ها

کارایی مصرف آب؛ عملکرد محصول؛ آب مصرفی؛ شوری؛ تابع تولید

مراجع

انتصاری، م.ر.، حیدری، ن.، خیرابی، ج.، علایی، م.، فرشی، ع.ا.، وزیری، ژ.، دهقانی‌سانیج، ح.، سادات‌میری، م. ح.، کاظمی، پ. و میرلطیفی، م. 1386. کارایی مصرف آب در کشت گلخانه‌ای. انتشارات گروه کار استفاده پایدار از منابع آب برای تولید محصولات کشاورزی. کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران. 
انصاری‌دوست، ش.، اسکندری، ح.ا. و چگنی، م. 1392. اثر نوع تسطیح‌کننده بر شاخص‌های تسطیح زمین، عملکرد دانه و کارایی -مصرف آب گندم درمنطقه خوزستان، نشریه دانش کشاورزی و تولید پایدار، 23(2): 77-85.
حیدری، ن. 1388. مسائل، چالش‌ها و راهبردهای ارتقای بهره‌وری آب کشاورزی در ایران. مجموعه مقالات دوازدهمین همایش کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران (مدیریت آبیاری در ایران، چالش‌ها و چشم‌اندازها). تهران.
حیدری، ن. 1394. مسائل و راهکارهای افزایش کارایی مصرف آب در مزارع کشور. نشریه مدیریت آب در کشاورزی، 2(1): 33-48.
حیدری، ن.، دهقانی‌سانیج، ح. و علایی‌تفتی، م. 1396. مدیریت تقاضا و مصرف آب کشاورزی در ایران. نشر تهران، کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران. 
دهقانی‌سانیج، ح. و نخجوانی مقدم، م.م. 1385. کاربرد شاخص کارایی مصرف آب و تابع عملکرد در تعیین الگوی کشت با هدف افزایش کارایی مصرف آب. دومین کنفرانس مدیریت منابع آب. اصفهان.
رحیمیان، م.ح. 1396. ارزیابی فنی و اقتصادی سیستم آبیاری تیپ بر روی گندم و مقایسه با روش‌های غرقابی در استان یزد، گزارش علمی فنی مرکز ملی تحقیقات شوری، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، یزد، ایران.
رحیمیان، م.ح.، حاجی‌حسینی، ع.، اسپرس، ر. و بیرامی، ح. 1396. تدوین سند بهره‌وری آب کشاورزی در استان یزد، گزارش علمی فنی به شماره ثبت 53298، مرکز ملی تحقیقات شوری، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، یزد، ایران.
رنجبر غ.ح.، رحیمیان م.ح.، هاشمی‌نژاد، ی.، شیران‌تفتی، م. و ساکی‌حسینی، ع. 1399. بهبود عملکرد و کارآیی مصرف آب گندم در اراضی پایین دست حوزه کرخه، نشریه دانش آب و خاک،30(1): 15 -28. 
عباسی، ف.، ناصری، ا.، سهراب، ف.، باغانی، ج.، عباسی، ن. و اکبری، م. 1394. ارتقای بهره وری مصرف آب، گزارش تحلیلی سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، مؤسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی.
مأمن‌پوش، ع. ر.، عباسی، ف. و موسوی، س .ف. 1380. ارزیابی بازده کاربرد آب در روش‌های آبیاری سطحی در برخی مزارع استان اصفهان. مجله تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی، 2(9): 43-58.
نیکخواه، م.، رحیمیان، م.ح.، روستا، م.ج. و رزاقیان، ح. 1394. ارزیابی برخی راهکارهای مدیریتی افزایش شاخص کارایی مصرف آب گندم در شرایط شور (مطالعه موردی: منطقه ابرکوه در استان یزد). نشریه آب و توسعه پایدار، 1(3): 53-58.

Keshavarz A., Ashrafi S., Hydari N., Pouran M. and Farzaneh E. 2005. Water allocation and pricing in agriculture of Iran. In Water conservation, reuse, and recycling: proceeding of an Iranian American workshop, The National Academies Press: Washington, DC (pp. 153-172).
Kijne J. W., Toung T. P., Bennett J., Bouman B. and Oweis T. 2003. Ensuring food security via improvement in crop water productivity. CGIAR challenge program on water and food (CP), Analytical Report, ICARDA, Jordan.