ارزیابی شاخص‌های کمی و کیفی مسکن شهری در ایران

جغرافیا و توسعه فضای شهری

دوره 8، شماره 1 - شماره پیاپی 14، شهریور 1400، صفحه 225-257   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jgusd.2021.48344.0

نویسندگان

کسری آشوری¹؛ کیومرث حبیبی^{* 1}؛ میلاد دوستوندی²

¹دانشگاه کردستان

²گروه شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه کردستان سنندج، ایران

چکیده

مسکن، مسئله‌ای­اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فراتر از آن مسئله یک حق است که به دلیل برتری منافع شخصی بر نفع جمعی (سیاست­های بازار آزاد) این حق در اختیار صاحبان قدرت و سرمایه قرار گرفته و به عنوان یکی از چالش­های اساسی نظام شهرنشینی جهانی بدل شده است. در ایران نیز ابعاد اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی بر مسئله­مندی مسکن مؤثر بوده و تقاضاهای سوداگرانه در بازار سرمایه، مسکن را به کالایی سرمایه­ای بدل کرده است. ازاین‌رو در این پژوهش با نگاهی همه­جانبه پس از بررسی بنیان­های نظری و پیشینه­ی پژوهش، شاخص­هایی کمی و کیفی مسکن مورد بررسی قرار گرفت و چارچوب مفهومی موضوع استخراج شد. سپس در سطح کشور، رتبه­بندی استان­ها براساس شاخص­های موجود توسط مدل تاپسیس و فازی صورت گرفت. نتایج این رتبه­بندی نشان می­دهد که تجمع ثروت در مناطق کلانشهری در کشور، افزایش مسکن سرمایه­ای و رشد مسکن استیجاری و مسئله سکونت گروه­های کم­درآمد شهری و مسکن در استطاعت در این مناطق بیش­از سایر استان­ها بوده است به گونه­ای که استان­های دارای کلانشهر رتبه­های اول تا دهم را به خود اختصاص داده­اند. نتایج حاصل از پژوهش نشان می­دهد مسئله اصلی ریشه در ساختارهای مدیریتی دارد و تا زمانی که میان الیگارشی سیاسی و اقتصادی هم‌پوشانی باشد، امکان برون‌رفت از بحران فراهم نیست. همچنین توجه به رویکردهای نوین و نیز سلسله قوانین مالیاتی همراه با نظرات می­توانند به‌عنوان یکی از گزینه‌های مهم در حل مسئله­ مسکن راهگشا باشد؛ چراکه افزایش هزینه­های مالی عدم عرضه و نبود چشم­انداز رشد برای عرضه­کنندگان از ارزش مبادله­ای و سوداگری در بازار مسکن می­کاهد.

کلیدواژه‌ها

ابعاد سیاسی؛ ابعاد کمی و کیفی ایران؛ چالش مسکن؛ شاخص‌های مسکن

مراجع

1. آرشین، م.، و سرور، ر. (1396). ارزیابی سیاست­های اجرایی دولت در تأمین مسکن گروه­های کم­درآمد شهری مطالعه موردی کلانشهر مشهد. فصلنامه مدیریت شهری، 9(30). 95-81.
2. آشوری، ک.، ایراندوست، ک.، و خالق­پناه، ک. (1397). تحلیل فرآیند تولید فضای غیررسمی در شهر سنندج. مجله جغرافیا و توسعه فضای شهری، 5(1)، 242-211.
3. اطهاری، ک. (1385). عدالت رسمی و عدالت عینی در قانون­گذاری بخش مسکن. مجله­ی مجلس و پژوهش، 13(51)، 55-41.
4. آنامرادنژاد، ر. ب (1394). ارزیابی ویژگی­های کمی و کیفی مسکن در ایران طی سال­های 1390-1345. مجله پژوهش و برنامه­ریزی شهری، 6(20)، 50-35.
5. ایزدخواستی، ح. (1398). الزامات و چالش­های مولفه­های نظام اقتصادی الگوی اسلامی – ایرانی پیشرفت در حوزه مسکن: باتاکید بر عملکرد بخش مسکن در ایران. تهران: هشتمین کنفرانس الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت؛ الگوی پیشرفت، پیشران­ها، چالش­ها و الزامات تحقق.
6. ایزدخواستی، ح.، عرب­ماراز، ع.، و احمدی، خ. (1398). تحلیل عوامل کلان اقتصادی مؤثر بر شاخص­ توان­پذیری مسکن خانوار در مناطق شهری ایران: با تاکید بر نقش دولت. فصلنامه علمی مطالعات اقتصادیِ کاربردی ایران، 8(29)، 41-71.
7. بنرجی، آ.، و دوفلو، ا. (1392). اقتصاد فقیر: بازاندیشی بنیادین در شیوه مبارزه با فقر جهانی، ترجمه جعفر خیر خواهان و مهدی فیضی، تهران: نشر دنیای اقتصاد.
8. بنی فاطمه، ح. (1374). مشکلات مسکن در زندگی شهری ایران. نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز، 153 و 154، 72-49.
9. پورمحمدی، م. ر. (1382). برنامه­­ریزی مسکن. چاپ دوم، تهران: انتشارات سمت.
10. پورمحمدی، م. ر.، صدرموسوی، م. س.، و عابدینی، ا. (1391). تحلیلی بر سیاست­های تأمین مسکن دولت با تاکید بر برنامه­های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی. نشریه مطالعات شهری، 3، 43-34.
11. پیکیتی، ت. (1396). سرمایه در سده­ی بیست و یکم ترجمه ناصر زرفشان، تهران: انشارات نگاه.
12. جعفری، ف.، و شری زاده، ع. (1398). شناسایی عوامل کلیدی مؤثر بر قیمت مسکن با رویکرد آینده نگاری (مورد پژوهی: کلانشهر تبریز). نشریه جغرافیا و برنامه ریزی، 23(67)، 89-67.
13. جوادی، ا. (1375). نگاهی گذرا به معضل مسکن در ایران، مجموعهء مقالات سومین سمینار سیاست‌های توسعه مسکن در ایران. جلد اول، تهران: سازمان ملی زمین و مسکن.
14. خلیلی، ا.، نورالهی، ح.، رشیدی، ن.، و رحمانی، م. (1393). ارزیابی سیاست­های مسکن مهر در ایران و ارائه راه­کارهای برای بهبود آن. نشریه مطالعات شهری، 13، 92-83..
15. دسوتو، ا. (1389)، راه دیگر. ترجمه جعفر خیرخواهان، تهران: نشرنی.
16. دلال­ پورمحمدی، م. ر. (1372). شیوه های دخالت دولت در بازار زمین شهری، نشریه رشد آموزش جغرافیا، 36، 19-14.
17. دلال­پورمحمدی، م. ر. (1370). روش­های اساسی تأمین سرپناه برای خانوارهای کم‌درآمد شهری در کشورهای درحال‌توسعه. نشریه زبان و ادب فارسی، 140 و 141، 46-21.
18. دو سوتو، ه. (1385). راز سرمایه. تهران: نشر نی.
19. راغفر، ح.، و سلطانی، ا. (1395)، برندگان و بازندگان مسکن در سه دهه گذشته به روایت آمار: منافع مردم اسیربازی مافیای قدرت و ثروت. روزنامه شرق، 13(2574)، 14 اردیبهشت‌ماه.
20. راغفر، ح.، و سلطانی، ا. (1395)، هزینه تفریح مرفه‌ترین‌ها 73 برابر فقیرترین‌ها. روزنامه شرق، 14(2776)، 25 دی‌ماه.
21. ربیعی­فر، و. ­ا.، حقیقت­نائینی، غ.، و قرایی، ف. (1392). ارزیابی ابعاد کالبدی مکسن با رویکرد توسعه پایدار شهری، نمونه موردی: منطقه 8 شهر کرج. نشریه معماری و شهرسازی آرمانشهر، 11، 321-307.
22. رضایی آدریانی، س.، و احمدی، ح. (1399)، تحلیل و ارزیابی شاخص­های کمی و کیفی مسکن در شهرستان­های استان اصفهان. فصلنامه آمایش محیط، 49، 44-23.
23. رفیع پور، ف. (1392). توسعه و تضاد. تهران: شرکت سهامی انتشار.
24. سقایی، م.، موذنی، ا.، و ثنایی راد، م. (1398). مسکن اجتماعی و عوامل مؤثر بر تأمین مسکن گروه­های کم درآمد (نمونه موردی: اسلامشهر). فصلنامه جغرافیا، 17(63)، 195-179.
25. شماعی، ع.، دلفان نسب، م.، وپوراکرمی، م. (1399). بررسی عوامل مؤثر بر قیمت مسکن در محله پارک الله تهران. نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 20(59)، 195-173.
26. شمس، م.، صفاری­راد، ع.، و قاسمی، ا. (1394). تحلیل کمی و کیفی مسکن در شهر برازجان بعد از انقلاب اسلامی. مطالعات برنامه­ریزی سکونتگاه­های انسانی، 10(32)، 54-39.
27. صارمی، ح.ر.، و ابراهیم­پور، م. (1391). بررسی شاخص­های مسکن ایران و جهان مطالعه موردی ایران، انگلیس و فرانسه. هویت شهر، 10(6)، 102-91.
28. صداقت، پ. (1398). مسکن؛ خانه یا سرمایه؟ ویژه نامه مدرسه تابستانی مطالعات انتقادی شهری با تاکید بر مسئله مسکن در ایران. تهران: دانشگاه تهران.
29. صرافی، م. (1397). رهیافت بازآفرینی شهری رادیکال برای چیرگی بر ناپایداری توسعه ایران. نشریه شهرسازی و معماری هفت شهر، 62، 62-57.
30. عزیزی، م. م. (1384). تحلیلی بر جایگاه و دگرگونی شخص­های مسکن شهری در ایران. نشریه هنرهای زیبا، 23، 34-25.
31. علیپور، س.، مشکینی، ا.، و احدنژاد روشنی، م. (1399)، رتبه بندی شاخص­های کمی و کیفی مسکن با استفاده از مدل تصمیم گیری ELECTRE III (نمونه مورد مطالعه محلات شهرکرج). نشریه علمی جغرافیا و برنامه ریزی، 24(17)، 295-273.
32. قربانی، ر.، محمودزاده، ح.، و حسین پور، م. (1397). ارزیابی شاخص­های کالبدی مسکن با رویکرد توسعه پایدار (مطالعه موردی: مناطق 2 و 4 شهر تبریز). فصلنامه جغرافیا، 16(56)، 107-90.
33. گروه تحقیقات اقتصادی بانک خاورمیانه (1394). بررسی تحولات بازار مسکن ایران. تهران: گروه تحقیقات اقتصادی بانک خاورمیانه
34. محسنی، ح.، و بت شکن، م. ه. (1397). پیوستگی انتقالات نوسانی میان بخش مسکن و بازار سرمایه. فصلنامه مجلس و راهبرد، 25(95)، 176-155.
35. محمدی ده­چشمه، پ. (1397). ارزیابی سیاست­های دولتی تأمین مسکن در مورد گروه­های کم­درآمد شهری (مطالعه موردی: شهر سامان). فصنامه جغرافیا برنامه­ریزی منطقه­ای، 8(2)، 295-281.
36. محمدی، ا.، آشوری، ک. (1396). درآمدی بر برنامه­ریزی مسکن گروه­های کم­درآمد شهری با تاکید بر توسعه درون­زا. سنندج: نشر جهاد دانشگاهی..
37. محمودیانی، س. ­ا.، و حسینی، ح. (1393). شاخص­های کمی و کیفی مسکن: تجربه­ی ایران بعد از انقلاب اسلامی. مجله­ی بررسی­های آمار رسمی ایران، 1(5)، 18-1.
38. مرکز آمار ایران (1365). سرشماری عمومی نفوس و مسکن. تهران: مرکز آمار ایران.
39. مرکز آمار ایران (1375). سرشماری عمومی نفوس و مسکن. تهران: مرکز آمار ایران.
40. مرکز آمار ایران (1385). سرشماری عمومی نفوس و مسکن. تهران: مرکز آمار ایران.
41. مرکز آمار ایران (1390). سرشماری عمومی نفوس و مسکن. تهران: مرکز آمار ایران.
42. مرکز آمار ایران (1395). سرشماری عمومی نفوس و مسکن. تهران: مرکز آمار ایران.
43. مضطرزاده، ح.، و حجتی، و. (1390). شاخص­های مسکن مطلوب و آسیب­شناسی مشکلات آن در ایران. شیراز: نخستین همایش ملی مسکن ایرانی، دانشگاه آزاد اسلامی.
44. ملکی، ب. (1395)، تحلیل بازار مسکن ایران. تهران: انتشارات سازمان مدیریت صنعتی.
45. هزار جریبی، ج.، و امامی غفاری، ز. (1398)، بررسی تحولات سیاست­گذاری رفاهی مسکن در ایران (1392-1358). فصلنامه برنامه­ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، 11(38)، 120-76.
46. وارثی، ح.ر.، ایزدی، م.، و محمودزاده، م. (1394). تحلیل شاخص­های کمی و کیفی تاثیرگذار در برنامه­­ریزی مسکن استان­های کشور. نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 15(37)، 153-133.
47. وصالی آذر شریبانی، م.، و فرجی­ملایی، ا. (1396). بررسی چالش­های مرتبط با مسکن مناسب با رویکرد ارائه راهکارهای عملی. تهران: کنفرانس سالانه پژوهش های معماری، شهرسازی و مدیریت شهری.

 

48. Abrams, C. (1964). Man’s Struggle for Shelter in an Urbanizing World. Cambridge: MA: MIT Press.
49. AlSayyad, N. (2004). Urban Informality as a New Way of Life, Chapter of book. New York: Lexington books.
50. Annamoradnejad, R., & Zarabi, A. (2011). The Qualitative and Quantitative Changes of Housing in Iran (1966-2006). World Applied Sciences Journal, 15(3), 350-358.
51. Arefian F. F., & Moeini S. H. I. (2016). Urban Change in Iran, The Urban Book Series. New York: Springer
52. Ayub, B., Naderpajouh, N., Boukamp, F., & McGough, T. (2020). Housing market bubbles and urban resilience: Applying systems theory. Cities, 106(102925), 1-14.
53. Bayat, A. (2004). Globalization and the Politics of the Informals in the Global South. Lanham: Lexington Books.
54. Bramley, G. (1994). An affordability crisis in British housing: dimensions, causes and policy impact. Housing Studies, 9(1), 103-124.
55. Chen, M. Wu., Y. Liu, G., & Wang, X. (2020). The effect of the housing provident fund on housing consumption and inequity risks. Cities, 104(102812), 1-11.
56. M. (2006). Planet of Slums. New York: Verso.
57. Doling, J., & Elsinga, M. (2013). Demographic Change and housing wealth. New York:
58. Gilbert, A. (2004). Love in the Time of Enhanced Capital Flows: Reflections on the Links between Liberalization and Informality. Maryland: Lexington Books.
59. Gilbert, A. (2011). Ten Myths Undermining Latin American Housing Policy. Revista de Ingeniería, 35, 79-87.
60. Glaeser, E. L., & Joseph, G. (2003). The impact of building restrictions on housing affordability. FRBNY Economic Policy Review, 21-39.
61. Golubchikov, O., & Badyina, A. (2012). Sustainable housing for sustainable cities: a policy framework for developing countries. Nairobi, Kenya: UN-HABITAT.
62. Gouverneur, D. (2014). Planning and design for future informal settlements: shaping the self-constructed city. London:
63. Hallett, G. (Ed.) (1993). The new housing shortage: Housing affordability in Europe and the USA. London: Routledge.
64. Hancock, K.E. (1993). Can pay? Won't pay? or economic principles of'affordability. Urban Studies, 30(1), 127-45.
65. Harris, R., & Giles, C. (2003). A mixed message: the agents and forms of international housing policy, 1945–1973. Habitat International, 27, 167–191
66. Hulchanski, D. (1995). The Concept of housing affordability: Six contemporary uses of the housing expenditure-to-income ratio. Housing Studies, 10(4). 471-491.
67. Iain, W., & Gauri, N. (2021). The housing crisis as an ideological artefact: Analysing how political discourse defines, diagnoses, and responds. Housing Studies, 36(2), 213-234.
68. Katz, B., & Margery, A. T. (2008). Rethinking U.S. Rental Housing Policy: A New Blueprint for Federal, State and Local Action. In Revisiting Rental Housing, edited by Nicolas P. Retsinas and Eric S. Belsky, Washington D. C.: Brookings Institution Press.
69. Kearns, A. (1992). Affordability for housing association tenants: A key issue for British social housing policy. Journal of Social Policy, 21(4), 525-549.
70. Lewis, O. (1966). The Culture of Poverty. Scientific American, 215(4).
71. Linneman, P. D. & Megbolugbe, I. F. (1992). Housing affordability: myth or reality?. Urban Studies, 29(3/4), 369-392.
72. Litman, T. (2019). Affordable-accessible housing in a dynamic city; why and how to increase affordable housing in accessible neighborhoods. Victoria: Victoria Transport Policy Institute.
73. Madden, D.. & Marcuse, P. (2016). In defense of housing. The politics of crisis. London: Verso.
74. M. (2009). The ‘right to the city’ in the context of shifting mottos of urban social movements, City, 13. 2–3
75. Mulliner, E.. & Maliene, V. (2011). Criteria for sustainable housing affordability, environmental engineering. Vilnius, Lithuania: The 8th International Conference.
76. Parsons, A. (2010). The Seven Myths of ‘Slums’: Challenging popular prejudices about the world’s urban poor. New York: Global Policy Forum.
77. Perlman, J. (1973). Favela four decades of living on the edge in Rio de Janeiro. Oxford, Oxford University Press, Inc.
78. Robinson, M., Scobie, G. M., & Hallinan, B. (2006). Affordability of housing: Concepts, measurement and evidence. New Zealand: New Zealand Treasury Working Paper.
79. Roy, A. (2005). Urban Informality: Toward an Epistemology of Planning. Journal of the American Planning Association, 71(2), 147-158
80. Ruonavaara, H. (2018). Theory of housing, from housing, about housing. Housing, Theory and Society, 35(2), 178-192.
81. Stone, M. E. (1990). One-Third of a Nation: A New Look at Housing Affordability in America Washington D. C.,: Economic Policy Institute.
82. Turner, J. F. C. (1967). Barriers and Channels for Housing Development in Modernising Countries. Journal of the American Institute of Planners, 33, 167–81.
83. UN-Habitat (2010). The 2010/11 State of the World’s Cities Report, “Bridging the Urban Divide. New York: United Nations Human Settlements Programme.
84. UN-Habitat (2011). A practical guide for conducting: Housing profiles supporting evidence-based housing policy and reform. New York: United Nations Human Settlements Programme.
85. United Nations, Department of Economic and Social Affairs (2018). World urbanization urospects: The 2018 revision. New York: United Nations, Department of Economic and Social Affairs.
86. URL1: http://www.hud.gov/offices/cpd/affordablehousing/
87. Wallbaum, H., Ostermeyer, Y., Salzer, C., & Escamilla, E. Z. (2012). Indicator based sustainability assessment tool for affordable housing construction technologies. Ecological Indicators, 18, 353-36
88. Wallerstein, I. (1991). Capitalist markets: theory and reality. Social Science Information, 30(3), 371-379.
89. Whitehead, C. M. E. (1991). From need to affordability: An analysis of UK housing objectives. Urban Studies, 28(6), 871-887.
90. Wijburg, G. (2020). The governance of affordable housing in post-crisis Amsterdam and Miami. Geoforum, 119 , 30-42.