ارزیابی نگرۀ هم‎ترازی ادلۀ اثباتی و سلبی انگارۀ اتحاد عاقل و معقول

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 28، دوره 53، شماره 1 - شماره پیاپی 106، شهریور 1400، صفحه 45-59   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2022.74216.1091

نویسنده

محمد رضا ارشادی نیا^*

دانشیار دانشگاه حکیم سبزواری

چکیده

در فرایند خردورزی، خودپردازی عقل، امری معمول و رایج در همه مکاتب فلسفۀ اسلامی است. برخی در این آزمون دشوار سرفراز و برخی ناکام مانده و به تردید گرفتار و به تعطیل فرجام سپرده‌اند. مسئلۀ اتحاد عقل و عاقل و معقول در زمرۀ مسائلی است که عقل به توانایی قلمرو و کیفیت خردورزی خود می‌پردازد. ابعاد مختلفی از معرفت‌شناسی و هستی‌شناسی و نفس‌شناسی در این مسئله بروز و نمود دارد. همین امر، نظریه‌پردازی را دچار دشواری مضاعف نموده است. ابن‌سینا با تأثیر از نارسایی برخی مبانی خود، بخشی از قلمرو آن را پوچ و قائل به آن را به عدم فهم متهم کرده است. فقط صدرالمتألهین بر اساس مبانی قوم، حتی خود ابن‌سینا  و سپس در حد پیشرفته‌تری، استوار بر مبانی خاص حکمت متعالیه، به احیاء و بازآفرینی آن اهتمام ورزیده است. در حکمت متعالیه نتایج مهم معرفتی و انسان‌شناختی از آن مدنظر است و توجیه خردپسند برخی باورهای اصیل دینی به تحلیل متعالی از آن منوط شده است. پژوهنده‌ای هردو دیدگاهِ مُثبت و نافی را ناتوان از تحکیم مطلوب انگاشته و ادعای توقف و تعطیل نظریه‌پردازی را بر آن مترتب کرده است. واکاوی نشان می‌دهد این ادعا مترتب بر برداشت‌های نادرست از ادلۀ اثباتی صدرالمتألهین است و ادعای تکافؤ و هم‌ترازی مردود است.

کلیدواژه‌ها

اتحاد عقل و عاقل و معقول؛ حرکت جوهری نفس؛ استکمال ذاتی نفس؛ آموزۀ حقیقت و رقیقت

مراجع

آشتیانی، سیدجلال‌الدین، شرح حال و آرای فلسفی ملاصدرا، دفتر تبلیغات اسلامی قم،1380.

آشتیانی، سیدجلال‌الدین، مقدمه بر اصول المعارف فیض کاشانی، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی قم، 1362.

ابن‌سینا ، حسین، الاشارات و التنبیهات، ج3، دفتر نشر کتاب، تهران، 1379.

ابن‌سینا ، حسین، الالهیات من کتاب الشفاء، دفتر تبلیغات اسلامی قم، 1376.

ابن‌سینا ، حسین، النفس من کتاب الشفاء، دفتر تبلیغات اسلامی قم، 1375.

ابن‌سینا ، حسین، رسالة فی تعقب الموضع الجدلی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، ‏1370.

ارشادی‌نیا، محمدرضا، «کاربست آموزۀ حقیقت و رقیقت در علم النفس»، آموزه‌های فلسفۀ اسلامی، ش13، 1392، صص3-26.

ارشدریاحی، علی، «تحلیل انتقادی ادلة اتحاد عاقل و معقول»، مقالات و بررسیها، دفتر ۷۶، 1383، صص 197 -215.

بابایی، علی، «فهم رابطه خدا با عالم از روی مثَل در حکمت اسلامی با تأکید بر دیدگاه صدرا»، قبسات، سال 23، 1397، صص 119-143.

توکلی، محمدهادی، «نقد و بررسی اشکالات استاد مصباح به دو برهان صدرالمتألهین در اثبات اتحاد عالم و معلوم»، حکمت معاصر، سال ششم، ش1، 1394، صص 25- 39.

توکلی، محمدهادی، «نقد و بررسی دیدگاه استاد حائری یزدی درباره مسئله اتحاد عاقل و معقول»، حکمت معاصر، سال پنجم، ش1، 1393، صص29- 42.

توکلی، محمدهادی، «نقد و بررسی اشکالات علامه طباطبایی بر برهان تضایف در اثبات اتحاد عاقل و معقول»، حکمت معاصر، سال چهارم، شماره دوم، 1392، صص23- 39.

حائری یزدی،مهدی ، « تحقیق: حسن حسن‌زاده آملی، قم:ءاتحاد عاقل و معقول»، مقالات و بررسی‌ها، دفتر 38و39، 1362، صص129-154‏.

حسینی امین، حسین، و فاطمه معین الدینی، «نقد و بررسی استدلالات حکیم سبزواری در اثبات مسئله اتحاد عاقل و معقول»، حکمت معاصر، سال دهم، ش1، 1398، صص31- 46.  

سبزواری، هادی، تعلیقه بر الشواهدالربوبیۀ، بوستان کتاب، قم، 1382.

سهروردی، شهاب‌الدین یحیی، مجموعه مصنفات، ج1، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، 1380.

صدرالمتألهین، محمد، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، ج1، 2، 3، 6، 8، 9، دار احیاءالتراث، بیروت، 1410ق.

صدرالمتألهین، محمد، الشواهدالربوبیة، بوستان کتاب، قم، 1382.

فارابی، المنطقیات، مکتبة آیة اللّه المرعشى، قم، 1408ق.‏

مردیها، اعظم، حسینی شاهرودی، سیدمرتضی، و علیرضا کهنسال، «رویکرد وحدت‌گرایانه ملاصدرا به نظریه اتحاد عاقل و معقول بر مبنای بساطت نفس»، آیین حکمت، ش 41، 1398، صص105-128.

مصباح یزدی، محمد تقی، تعلیقة علی نهایة الحکمة، سلمان فارسی، قم، 1405ق.

معین‌الدینی، فاطمه، «تحلیل انتقادی دیدگاه ملاصدرا و علامه طباطبایی در مسئلۀ اتّحاد عاقل و معقول»، حکمت معاصر، سال هفتم، ش4، 1395، صص109-87.