نقش نیشابور در شکل‌گیری شخصیت علمی و تدوین آثار شیخ صدوق

تاریخ و فرهنگ

مقاله 1، دوره 52، شماره 2 - شماره پیاپی 105، بهمن 1399، صفحه 35-9   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2022.69458.1022

نویسنده

حسین ستار^*

استادیار دانشگاه کاشان

چکیده

شیخ صدوق را به دو ویژگی‌اش ستوده‌اند: فراوانی مشایخ و بسیاری سفرهای حدیثی. ازجمله مقاصد سفر صدوق شهر نیشابور بوده است. سفر به این شهر، هم برای صدوق نتایج مثبت فراوانی به دنبال داشت و هم برای نیشابوریان. این نوشتار تلاش دارد تا پس از شناسایی نیشابور در سده‌های 3 و 4 ق به دستاوردهای نیکوی صدوق از سفر به آن دیار در جمع‌آوری احادیث و یافتن انگیزه‌های تألیف و ماندگار کردن احادیث و منابع شیعی بپردازد. بازشناسی مشایخ صدوق در نیشابور خصوصاً مشایخ غیر امامی و تبیین گونه‌گونی مذاهب و فرق در آن دیار و تساهل علمی نیشابوریان از دیگر نکاتی است که در این نوشتار موردتوجه قرار گرفته است. نویسنده با تکیه بر پژوهش خود بر این اندیشه است که بعد از قم و ری که در واقع سکونتگاه صدوق بوده، نیشابور بیشترین سهم را در تغذیه حدیثی صدوق داشته است.

کلیدواژه‌ها

شیخ صدوق؛ نیشابور؛ کمال‌الدین؛ امالی؛ حاکم نیشابوری

مراجع

فتح اللهی، ابراهیم. «روند شکل­گیری حرکت­های تفسیری قرآن کریم در ایران از قرن سوم تا پایان قرن چهاردهم هجری». پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، شمارۀ 12 ( بهار و تابستان 1397): 67-92.

ابونعیم، احمد بن عبدالله. ذکر اخبار اصبهان. لیدن: بریل، 1931.

اشتهاردى، على پناه. مدارک العروة. تهران: دار الاسوة للطباعة و النشر، 1417ق.

الاعرجی الکاظمی، محسن بن حسن. عدة الرجال. قم: اسماعیلیان، 1415.

آقا بزرگ تهرانى، ملا محسن. طبقات أعلام الشیعة. به تحقیق على نقى منزوى. قم: مؤسسه اسماعیلیان، 1971م.

بدری، روح الله. «نیشابور در قرون سوم و چهارم هجری». تاریخ در آینه پژوهش، سال نهم، شمارۀ دوم (پاییز و زمستان 1391): 5-20.

پاکتچی، احمد. «ابن بابویه». در دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج3. بی‌تا.

التستری، محمدتقی، قاموس الرجال. قم: موسسه نشر الاسلامی، 1425.

ثنایی، حمیدرضا و  علی غفرانی. «راه‌های ایالات غرب خراسان به سوی نیشابور مقارن ورود امام رضا (ع) به خراسان».  تاریخ و فرهنگ، ش.93 (پاییز و زمستان 1393 ): 149-171.

ثنائی، حمید رضا. «اثر سطح طبقاتی و معیشتی پیروان مذاهب  در نیشابور بر تاسیس مدارس در  سده­های 4-6ق». فصلنامۀ علمی پژوهشی تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، سال هفتم، شمارۀ 25 (زمستان 1395): 117-144.

جباری، محمّدرضا. «از سازمان وکالت تا فقاهت». موعود، ش.38 (1382).

جعفریان، رسول. تاریخ تشیع در ایران. تهران: نشر علم، 1390.

حاکم نیشابوری، ابوعبدالله. تاریخ نیشابور. ترجمۀ محمد بن حسین خلیفه نیشابوری. مقدمه، تصحیح، تعلیقات محمّد رضا شفیعی کدکنی. قم: آگه، 1375 .

خطیب البغدادی، ابوبکراحمدبن علی بن ثابت بن احمد بن مهدی. تاریخ بغداد. ج4. تحقیق بشارعواد. بیروت: دارالغرب الاسلامی، 1422 ق.

ذهبی، شمس الدین ابو عبدالله محمد بن احمد. تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام. ج6. تحقیق د. عمر عبد السلام تدمری. بیروت: دار الکتاب العربی. 1407ق.

ذهبی، شمس الدین ابوعبدالله محمد بن احمد بن عثمان. سیر اعلام النبلاء. قاهره: دارالحدیث. 1427 ق.

ربانی شیرازی، عبدالرحیم. حیاة المولف. مقدمه معانی الاخبار صدوق. بیروت: دارالمعرفة، 1399ق.

رحمتی، محمدکاظم. «میراث فرهنگی زیدیان ایران و انتقال آن به یمن». تاریخ ایران، دورۀ 2، ش.5 (1388): 73-102.

السبکی، تاج الدین عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیة الکبری، به تحقیق محمود محمّد الطناحی، عبدالفتاح محمد الحلو، قاهره: دار الحیاء الکتب العربیة، بی­تا.

ستار، حسین و عاطفه خاتمی. «بررسی و مقایسه‌ی میزان تاثیرگذاری ابن بابویه و ابن ولید بر شیخ صدوق». حدیث پژوهی، دورۀ 10، شمارۀ20 (1397): 311-340.

ستار، حسین. بررسی و تحلیل دلایل و پیامدهای روایات منتقله در آثار شیخ صدوق. پایان نامۀ دکتری، دانشگاه قم، 1393.

سمعانی مروزی، عبد الکریم بن محمد بن منصور. الانساب. تحقیق عبد الرحمن بن یحیی معلمی یمانی و غیره. حیدر آباد: مجلس دایرة المعارف العثمانیة، 1382ق.

شرفی، احمد رضا. «حوزۀ حدیثی نیشابور از ابتدا تا اوایل قرن هفتم هجری». علوم حدیث، دورۀ 15، شمارۀ 57 (1389): 211-235.

شیخ صدوق، محمد بن علی. علل الشرائع‏. ج 2، قم: نشر داورى، 1385.

شیخ صدوق، محمد بن علی. عیون أخبار الرضا علیه السلام‏. به تحقیق و تصحیح مهدى لاجوردى. تهران: نشر جهان‏. 1378.

شیخ صدوق، محمد بن على. التوحید. ج1، قم: جامعه مدرسین حوزۀ علمیه قم، 1398ق.

شیخ صدوق، محمد بن على. الخصال. ترجمۀ مدرس گیلانى، تهران: بی‌نا، 1362.

شیخ صدوق، محمد بن على. امالی. ج1، تهران: نشر کتابچى، 1376.

شیخ صدوق، محمد بن على. امالی، ج1، بیروت: اعلمی‌، 1400ق.

شیخ صدوق، محمد بن على. ثواب الاعمال و عقاب الاعمال‏. ج1، قم: دار الرضى. 1406ق.

شیخ صدوق، محمد بن على. کمال الدین و تمام النعمة. ج2، تهران: اسلامیه، 1395ق.

شیخ صدوق، محمد بن على. معانی الاخبار. ج1، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1403ق.

شیخ صدوق، محمد بن على. من لا یحضره الفقیه. ج6، به­تصحیح علی اکبر غفاری. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1413ق.

طوسى، محمّد بن الحسن. رجال الطوسی. به تحقیق و تصحیح جواد قیومى اصفهانى. قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجامعة المدرسین بقم المقدسه، 1373.

فرجامی، اعظم. تأثیر زیدیه بر حدیث امامیه. تهران : کتابخانۀ دیجیتالی، بی‌تا.

کاظم بیگی، محمّد علی. «سامانیان و نقبای حسینی نیشابور». تاریخ و فرهنگ، سال42،  شماره پیاپی 84 (بهار و تابستان  1389): 39-66.

لجنه التحقیق (وابسته به مؤسسه الامام الهادی). مقدمه الهدایه(فی الاصول و الفروع). قم: پیام امام هادی (ع)، 1432 ق.

المازندرانی، محمد بن اسماعیل. منتهی المقال فی احوال الرجال. قم: موسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، بی­تا.

المامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، قم: موسسة آل البیت(علیهم السلام) لاحیاء التراث، 1423.

مجتهدی، مهدی. «معناشناسی ناصبی‌گری با تأکید بر متون امامیه تا قرن هفتم». فصلنامۀ امامت پژوهی. سال چهارم، شمارۀ ۱۳ و 14 (1393): 184-161.

محمدبیگی، گیتی و علی رضا ابطحی، محمّد علی چلونگر. «روابط علمی زیدیه و امامیه از غیبت صغری تا قرن ششم هجری». فصلنامۀ تاریخ و تمدن اسلامی، دورۀ 15، شماره2 (1398): 71-100.

معارف، مجید. محدّث صادق. چاپ اول ، ج1، تهران: همشهری، 1389.

مفید، محمد بن محمد. المسائل الصاغانیة. قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید رحمة الله علیه. 1413 ق.

مقدسى، محمد بن احمد. احسن التقاسیم فى معرفة الاقالیم. بیروت: دار صادر، بی­تا.

الموسوی الخویی، السید ابوالقاسم. معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة. بی­جا: مرکز نشر الثقافة الاسلامیة، بی­تا.

موسوی خرسان، سید حسن. حیاة رئیس المحدثین. مقدمه من لا یحضره الفقیه، بیروت: دار الأضواء، 1405ق.

مؤدب، سید رضا و حسین  ستار. «بررسی نقش روات مشترک در اخبار منتقله (مطالعۀ موردی؛ جعابی از مشایخ صدوق)». حدیث پژوهی، شمارۀ 11 (بهار و تابستان 1393): 234-235.

نجاشی، احمد بن على. رجال النجاشی. ج1. قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعه لجامعه المدرسین، 1365.

نجف،محمّد مهدی،  الجامع لرواة و أصحاب الإمام الرضا علیه السلام، مشهد: الموتمر العالمی للامام رضا علیه السلام، 1407.

نویدفر، محمد و لیلا نجفیان رضوی، محمود مهدوی دامغانی. «تأثیر سادات آل زباره بر گسترش تشیع در نیشابور در قرن چهارم هجری». نشریه تاریخ اسلام، شماره 78 ( تابستان 1398): 93-122.

نویدفر، محمد و لیلا نجفیان رضوی، محمود مهدوی دامغانی. «واکاوی محل برگزاری مجالس امالی شیخ صدوق». مطالعات تاریخ اسلام، سال یازدهم، شمارۀ 42 (1398): 130-151.

ﻫﺎرونی، یحیی ﺑﻦ حسین. اﻻﻓﺎدة فی تاریخ الائمة السادة. به­تحقیق ﻣﺤﻤﺪﻛﺎﻇﻢ رحمتی. تهران: میراث ﻣﻜﺘﻮب، 1387.