تحلیل بعد کالبدی در شفابخشی منظر پارک شهید رجایی اصفهان

جغرافیا و توسعه فضای شهری

دوره 10، شماره 1 - شماره پیاپی 20، خرداد 1402، صفحه 89-115   

نوع مقاله: پژوهشی-مطالعه موردی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jgusd.2022.73661.1138

نویسندگان

شیما طاهری^{1، 2}؛ مریم قاسمی سیچانی^{* 3، 4}؛ امیرحسین شبانی^{5، 6}

¹دکتری تخصصی معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد اصفهان(خوراسگان)، اصفهان، ایران.

²باشگاه پژوهشگران جوان و نخبگان، واحد اصفهان(خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران.

³دانشیار گروه معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد اصفهان(خوراسگان)، اصفهان، ایران.

⁴مرکز تحقیقات سلامت جامعه، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد اصفهان(خوراسگان)، اصفهان، ایران.

⁵استادیار گروه شهرسازی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران.

⁶مرکز تحقیقات افق‌های نوین در معماری و شهرسازی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران.

چکیده

نمود بارز شهرنشینی و سبک زندگی ناشی از آن، در کنار وجود فضاهای دور از طبیعت، را می­توان هم در فضاهای معماری و شهری و هم در انسان دچار آسیب­های جسمی و روانی دید. از دیگرسوی روند سالمندی رو به­ رشد جهان، به ملاحظات جدی طراحان و برنامه­ریزان در شهرها نیازمند است. در بازگشت به مساله سالمندی و عوارض شهرنشینی، یکی از کلیدی­ترین مسائل سلامت و به­زیستی است و مناظر شفابخش در فصل مشترک، منظر، سلامت و انسان قرار دارند. در این راستا، جستجوی مولفه­های بعد کالبدی مناظر شفابخش، مورد پژوهی پارک شهید رجایی اصفهان سؤال اصلی پژوهش است. مبتنی بر روش پژوهش کیفی و تحلیل محتوای کیفی با رویکرد استقرایی، مصاحبه­های نیمه­ساختاریافته با 21 سالمند، با استفاده از نرم­افزار MAXQDA انجام شد. نتایج پژوهش، در قالب شناسایی مقوله­های کارایی و قابلیت کالبدی، جذابیت طبیعی و کالبدی-تاریخی، دسترسی و همجواری، آسایش اقلیمی، منظر صوتی، تحریک حواس، زیبایی منظر، نقشه ذهنی و احساسات مثبت در راستای ارتقای شفابخشی و دو مقوله ضد شفابخشی، منظر صوتی نامطلوب و کاهش کارایی کالبدی از منظر سالمندان است. منظر پارک، عمدتاً با تأثیرگذاری بر سلامت روان سالمندان، توانسته امکان تجربه شفابخش به ­واسطه ایجاد تعادل نسبی، ارتقا ظرفیت درونی و سازگاری به­منظور تداوم عملکردهای جسمی، ذهنی و روانی فراهم آورد؛ پیامدهای سلامت­بخشی مانند حس آرامش، بازیابی ­توجه و بهبود خلق­وخو حاصل چنین تجربه­ای است. مهمترین زیرمقوله­ها، حس رضایت­مندی، درختان و فضای اجتماع پذیر هستند؛ درختان کهنسال به­ طور قابل­توجهی بر مقوله­های آسایش اقلیمی، تحریک حواس، جذابیت طبیعی، نقشه ذهنی، فضای شاخص، همجواری و زیبایی منظر تأثیر مثبت داشت.

کلیدواژه‌ها

پارک شهری؛ تحلیل محتوا؛ سالمندان؛ سلامت؛ مناظر شفابخش

مراجع

1. امیرفخریان، م.، خاک­پور، ب.، دانایی، م.، و توانگر، م. (1391). بررسی و تحلیل نقش کارکردهای اجتماعی پارک­های شهری بر اساس موقعیت مکانی و شرایط کلی منطقه؛ نمونه مطالعاتی مناطق یک و شش شهرداری مشهد. فضای جغرافیایی، 12 (40)، 190-211.
2. ایلخان، س.، شبانی، ا.ح.، و رجبی، ف. (1401). شاخص‌های طراحی باغ شفابخش در مراکز مراقبت از سالمندان با رویکرد بهبود سلامت روان سالمندان دارای افسردگی (مورد پژوهی: بیمارستان روانپزشکی آیت الله مدرس). مجله روانشناسی و روانپزشکی شناخت، ۹ (۵)، ۱۵۶-۱۴۲.
3. رحیمی­مهر، و.، متدین، ح.، و مهربانی، م. (1396). ایجاد فضاهای شفابخش در بیمارستان­ها با نگرش به آموزه­های طب سنتی ایران. مجله طب سنتی اسلام و ایران، 8 (4)، ۴۵۱-۴۶۲.
4. رهنما، م.ر.، شاددل، ل.، و خوارزمی، ا.ع. (۱۳۹۷). برنامه­ریزی شهری جهت ارتقای سلامت بانوان در مشهد با بهره­گیری از ویتامینG. پژوهش­های جغرافیایی برنامه­ریزی شهری، ۶ (2)، 385-404.
5. رهنما، م.ر.، و مسگرانی، ن. (1393). تحلیل کیفیت پیاده‏­روهای شهری با تاکید بر مولفه‏های سلامت: مطالعه موردی خیابان هفده شهریور مشهد. مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای، 6 (22)، 43-66.
6. زارع، غ.، فیضی، م.، بهاروند، م.، و مثنوی، م.ر. (1400). تبیین راهبردهای طراحی بیوفیلیک موثر بر سلامت بیماران بستری در بیمارستان‌ها. معماری و شهرسازی ایران، 12 (1)، 59-78.
7. زجاجی، ن.، نیکبخت، ع.، و کافی، م.­ (1395). اصول طراحی محوطه‌های درمانی با تاکید بر مولفه‌های باغ‌های شفابخش، محوطه‌های باغبانی درمانی و باغ ایرانی. علوم و تکنولوژی محیط­زیست، 18 (4)، 303-317.
8. سازمان آمار کشور. (1398). گزارش تحلیلی. دفتر جمعیت، نیروی کار و سرشماری گروه جمعیت و سلامت سازمان آمار کشور. تهران.
9. شاهچراغی، آ.، و بندرآباد، ع. (1399). محاط در محیط: کاربرد روانشناسی محیطی در معماری و شهرسازی. چاپ چهارم. تهران: جهاد دانشگاهی، 572 صفحه.
10. طاهری، ش.، قاسمی­سیچانی، م.، و شبانی، ا.ح. (1400). تدوین رهنمودهای طراحی باغ شفابخش با تاکید بر ارتقای سلامت سالمندان مبتلا به آلزایمر-مرور نظام‌مند. مطالعات محیطی هفت­حصار، ۱۰ (۳۶)، ۱۱۷-۱۳۴.
11. طباطبائیان، م.، و تمنایی، م. (1392). نقش محیط­های ساخته­شده در سلامت روان. معماری و شهرسازی آرمان­شهر، 6 (11)، 101-109.
12. عبدالهی، ر.، امین­زاده، ب.، شاهچراغی، آ.، و اعتصام، ا. (1395). ارزیابی میزان ارتباط شفابخشی منظر باغ ایرانی با فضاهای باز شهری. مدیریت شهری، 44، 499-516.
13. عدل­قره­باغ، ا.، یوسفی­تذکر، م.، مطلبی، ق.، و جوان­فروزنده، ع. (1397). مولفه­های کالبدی محیط­های درمانی موثر بر شفابخشی با تاکید بر معماری ایرانی-اسلامی. مطالعات شهر ایرانی­اسلامی، 5، 31-14.
14. عشرتی، پ.، و دولابی، پ. (1399). واکاوی منظر شهری تاریخی اصفهان مبتنی بر بنیان­های فرهنگی و طبیعی از آغاز تا پایان دوران صفوی. مجله معماری و شهرسازی ارمانشهر، 33، 151-164.
15. علیپور، پ.، و شبانی، ا.ح. (1399). اصول طراحی مراکز تجاری-تفریحی با رویکرد بازآفرینی مؤلفه‌های سلامت روانِ بازار سنتی اصفهان. مطالعات محیطی هفت حصار، 9 (34)، 89-104.
16. محجوب­جلالی، ن.، مولوی، م.، شبانی، ا.ح.، و ناظمی، ا. (1399). الگوی سلسله‌مراتبی معناپذیری مکان با برپایی رویدادها در فضاهای عمومی شهری(مطالعه موردی: بافت پیاده‌ محدوده مرکزی شهر رشت). دانش شهرسازی، 4 (1)، 113-132.
17. نبی­زاده، م.م.، ابراهیم­زاده، ف.، و جهانگیر، ص. (۱۳۹۷). بررسی میزان انطباق­پذیری پارک­های شهر تهران با رویکرد شفابخشی باغ­ها. مطالعات محیطی هفت­حصار، 12 (23)، 95-106.
18. نیلی، ر.، نیلی، ر.، سلطان­زاده، ح. (1391). چگونگی بازتاب شاخصه­های مناظر شفابخش در الگوی منظر باغ ایرانی. باغ نظر، 9 (23)، 65-74.

 

19. Baer, L. D., & Gesler, W. M. (2004). Reconsidering the concept of therapeutic landscapes in J D Salinger’s The Catcher in the Rye. Area, 36(4), 404–413.
20. Bell, S. L., Foley, R., Houghton, F., Maddrell, A., & Williams, A. M. (2018). From therapeutic landscapes to healthy spaces, places and practices: A scoping review. Social Science and Medicine, 196, 123–130.
21. Benton, J. S., Anderson, J., Cotterill, S., Dennis, M., Lindley, S. J., & French, D. P. (2018). Evaluating the impact of improvements in urban green space on older adults’ physical activity and wellbeing: protocol for a natural experimental study. BMC Public Health, 18(1), 923.
22. Biglin, J., 2020. Embodied and sensory experiences of therapeutic space: Refugee place-making within an urban allotment. Health Place 62, 102309.
23. Bok, S. (2016). WHO Definition of Health, Rethinking the. In International Encyclopedia of Public Health (Second Edi, Vol. 7). Elsevier.
24. Bradley, K. L., Goetz, T., & Viswanathan, S. (2018). Toward a Contemporary Definition of Health. Military Medicine, 183(suppl_3), 204–207.
25. Brooke, K., & Williams, A. (2020). Iceland as a therapeutic landscape: white wilderness spaces for well-being. GeoJournal.
26. Charlier, P., Coppens, Y., Malaurie, J., Brun, L., Kepanga, M., Hoang-Opermann, V., Correa Calfin, J. A., Nuku, G., Ushiga, M., Schor, X. E., Deo, S., Hassin, J., & Hervé, C. (2017). A new definition of health? An open letter of autochthonous peoples and medical anthropologists to the WHO. European Journal of Internal Medicine, 37, 33–37.
27. Chen, S., Sleipness, O., Xu, Y., Park, K., & Christensen, K. (2020). A systematic review of alternative protocols for evaluating non-spatial dimensions of urban parks. Urban Forestry & Urban Greening, 53,
28. Cooper Marcus, C. Barnes, M. (Ed.). (1999). Healing Gardens: Therapeutic Benefits and Design Recommendations. John Wiley and Sons.
29. de Carvalho Bastone, A., & Filho, W. J. (2004). Effect of an exercise program on functional performance of institutionalized elderly. The Journal of Rehabilitation Research and Development, 41(5), 659.
30. (1993). Therapeutic landscapes: theory and a case study of Epidauros, Greece. Environment and Planning D: Society and Space, 11(2), 171–189.
31. Gesler, W. (2005). Therapeutic landscapes: An evolving theme. Health and Place, 11(4), 295–297.
32. Gesler, W. M. (1992). Therapeutic landscapes: Medical issues in light of the new cultural geography. Social Science & Medicine, 34(7), 735–746.
33. Heaslip, V., Vahdaninia, M., Hind, M., Darvill, T., Staelens, Y., O’Donoghue, D., Drysdale, L., Lunt, S., Hogg, C., Allfrey, M., Clifton, B., & Sutcliffe, T. (2020). Locating oneself in the past to influence the present: Impacts of Neolithic landscapes on mental health well-being. Health & Place, 62, 102273.
34. Huber, M. (2015). Health: Definitions. In International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences: Second Edition (Second Edi, Vol. 10). Elsevier.
35. Ireland, A. V., Finnegan-John, J., Hubbard, G., Scanlon, K., Kyle, R.G., 2019. Walking groups for women with breast cancer: Mobilising therapeutic assemblages of walk, talk and place. S. M. 231, 38–46.
36. James, E., & Kearns, R. (2020). Linking therapeutic (is)landscapes, experiences of digitality and the quest for wellbeing. Wellbeing, Space and Society, 1, 100010.
37. Labib, S. M., Lindley, S., & Huck, J. J. (2020). Spatial dimensions of the influence of urban green-blue spaces on human health: A systematic review. In Environmental Research (Vol. 180, p. 108869). Academic
38. Lak, A., Aghamolaei, R., Baradaran, H. R., & Myint, P. K. (2020). A Framework for Elder-Friendly Public Open Spaces from the Iranian Older Adults’ perspectives: A Mixed-Method Study. Urban Forestry & Urban Greening, 56, 126857.
39. Law, I., & Widdows, H. (2008). Conceptualising health: Insights from the capability approach. Health Care Analysis, 16(4), 303–314.
40. Lee, G. J. C. (2021). Hearing loss among the elderly. In Assessments, Treatments and Modeling in Aging and Neurological Disease (pp. 173–182). Elsevier.
41. Li, X., Guo, R., Wei, Z., Jia, J., & Wei, C. (2019). Effectiveness of Exercise Programs on Patients with Dementia: A Systematic Review and Meta-Analysis of Randomized Controlled Trials. BioMed Research International, 2019, 1–16.
42. , C. C., & Barnes., M. (1995). Gardens in Healthcare Facilities: Uses, Therapeutic Benefits, and Design Recommendations | Building Research Information Knowledgebase. ‎ Center for Health Design.
43. Meidenbauer, K. L., Stenfors, C. U. D., Bratman, G. N., Gross, J. J., Schertz, K. E., Choe, K. W., & Berman, M. G. (2020). The affective benefits of nature exposure: What’s nature got to do with it? Journal of Environmental Psychology, 72, 101498.
44. Menardo, E., Brondino, M., Hall, R., & Pasini, M. (2021). Restorativeness in Natural and Urban Environments: A Meta-Analysis. Psychological Reports, 124(2), 417–437.
45. Menzel, C., & Reese, G. (2021). Implicit Associations With Nature and Urban Environments: Effects of Lower-Level Processed Image Properties. Frontiers in Psychology, 12, 591403.
46. Milligan, C. (2007). Restoration or risk? exploring the place of the common place. In Williams (Ed.), Therapeutic Landscapes: The Dynamic between Place and Wellness (pp. 255–273). University Press of America.
47. Milligan, C., & Bingley, A. (2007). Restorative places or scary spaces? The impact of woodland on the mental well-being of young adults. Health & Place, 13(4), 799–811.
48. Mostajeran, F., Krzikawski, J., Steinicke, F., & Kühn, S. (2021). Effects of exposure to immersive videos and photo slideshows of forest and urban environments. Scientific Reports, 11(1), 3994.
49. Mu, B., Liu, C., Mu, T., Xu, X., Tian, G., Zhang, Y., & Kim, G. (2021). Spatiotemporal fluctuations in urban park spatial vitality determined by on-site observation and behavior mapping: A case study of three parks in Zhengzhou City, China. Urban Forestry & Urban Greening, 64, 127246.
50. Nations Department of Economic, U., Affairs, S., & Division, P. (2019). World Population Ageing 2019.
51. Ribeiro, A. I., Triguero-Mas, M., Jardim Santos, C., Gómez-Nieto, A., Cole, H., Anguelovski, I., Silva, F. M., & Baró, F. (2021). Exposure to nature and mental health outcomes during COVID-19 lockdown. A comparison between Portugal and Spain. Environment International, 154, 106664.
52. Taheri, Sh., Shabani, A. (2016). Conceptual and practical principles in designing healing gardens for veterans with PTSD with a focus on reducing stress- a narrative review. JOURNAL OF MILITARY MEDICINE, 18(3), 230–241.
53. Taheri, S., Ghasemi Sichani, M., & Shabani, A. (2021). Evaluating the literature of therapeutic landscapes with an emphasis on the search for the dimensions of health: A systematic review. Social Science & Medicine (1982), 275, 113820.
54. Taheri, S., Shabani, A., & Ghasemi Sichani, M. (2019). The Role of Therapeutic Landscape in Improving Mental Health of People with PTSD. In Psychological Trauma. IntechOpen.
55. Talal, M. L., & Santelmann, M. V. (2021). Visitor access, use, and desired improvements in urban parks. Urban Forestry & Urban Greening, 63, 127216.
56. Twedt, E., Rainey, R. M., & Proffitt, D. R. (2016). Designed Natural Spaces: Informal Gardens Are Perceived to Be More Restorative than Formal Gardens. Frontiers in Psychology, 7, 88.
57. Hamilton, Ontario. Health & Place, 11(4), 299–312.
58. Wan, C., Shen, G. Q., & Choi, S. (2021). Eliciting users’ preferences and values in urban parks: Evidence from analyzing social media data from Hong Kong. Urban Forestry & Urban Greening, 62, 127172.
59. Water, T., Wrapson, J., Reay, S., Ford, K., 2018. Making space work: Staff socio-spatial practices in a paediatric outpatient department. Health Place 50, 146–153.
60. WHO. (1948). WHO. Constitution of the World Health Organization. 2006. www.who.int/governance/eb/%0Awho_constitution_en.pdf.
61. Williams, A. (1999). Therapeutic landscapes: the dynamic between place and wellness. University Press of America.
62. Yang, Y., Lu, Y., Yang, L., Gou, Z., & Liu, Y. (2021). Urban greenery cushions the decrease in leisure-time physical activity during the COVID-19 pandemic: A natural experimental study. Urban Forestry & Urban Greening, 62, 127136.
63. Zhang, L., Tan, P. Y., & Richards, D. (2021). Relative importance of quantitative and qualitative aspects of urban green spaces in promoting health. Landscape and Urban Planning, 213, 104131.
64. Zhou, P., & Grady, S. C. (2016). Three modes of power operation: Understanding doctor-patient conflicts in China’s hospital therapeutic landscapes. Health and Place, 42(April), 137–147.