فهم ابعاد جامعه‌شناختی اقتصاد غیررسمی در حاشیۀ شهر مشهد: (مطالعۀ موردی محلۀ قلعه‌خیابان مشهد)

علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد

مقاله 8، دوره 18، شماره 2 - شماره پیاپی 38، اسفند 1400، صفحه 266-227   

نوع مقاله: پژوهشی -مطالعه موردی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/social.2022.72848.1091

نویسندگان

احمد رمضانی فرخد¹؛ حسین اکبری^{* 2}؛ مجید فولادیان²؛ میثم موسایی³

¹دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی اقتصادی و توسعه، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

²دانشیار جامعه‌شناسی، گروه علوم اجتماعی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

³استاد گروه برنامه‌ریزی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

اقتصاد غیررسمی نمودی از تحولات جهان سرمایه‌داری است که بخش مهمی از اقتصاد را در شهرها تشکیل می­دهد. هدف اصلی این پژوهش شناسایی و فهم ابعاد جامعه‌شناختی اقتصاد غیررسمی در حاشیه شهر مشهد بوده است. به‌منظور دستیابی به این هدف، ابتدا ضمن شناسایی مشاغل غیررسمی در محلۀ قلعه‌خیابان به طبقه‌بندی و توصیف مشاغل غیررسمی اقدام شد. برای دستیابی به این یافته، از روش تحقیق کیفی و تکنیک‌های مشاهده و مصاحبۀ نیمه‌ساختاریافته با 27 نفر در  چارچوب نمونه‌گیری نظری بهره گرفته‌ایم. جامعۀ آماری این پژوهش ساکنان، کسبه، اعضای شورای اجتماعی محلات و نخبگان محله­‌ای بودند که در بازه زمانی 1400- 1399 در محله قلعه خیابان مشهد سکونت داشتند. همچنین ما برای فهم ابعاد جامعه­ شناختی اقتصاد غیررسمی از تکنیک مصاحبه گروه کانونی (گروه  16 نفر از خبرگان محلی) استفاده کردیم.  مهم‌ترین یافته­ های پژوهش حاکی از آن است که در محلۀ قلعه‌خیابان 84 شغل در حوزۀ غیررسمی اقتصاد فعال است که در 21 رستۀ شغلی قرار می‌گیرند. فهم ابعاد جامعه شناختی مشاغل غیررسمی نشان داد برپایۀ هشت متغیر شامل تداوم‌بخشی به فقر، حضور زنان و کودکان، منزلت اجتماعی، طردشدگی اجتماعی، خاص‌گرایی شغلی، سلامت اجتماعی، ناپایداری شغلی و احساس بی‌قدرتی منتج‌شده از مصاحبه‌های محقق با گروه کانونی و منطبق بر رویکرد نظری این تحقیق، می‌­توان مشاغل اقتصاد غیررسمی را تحلیل کیفی کرد؛ به ­گونه‌ای‌ که براساس کمیت ارائه‌شده برای این متغیرها با استفاده از تحلیل عاملی و تحلیل خوشه‌ای، مشاغل شناسایی‌شده در این محله در قالب دو گونه اصلی مشاغل غیررسمی و مشاغل شبه‌رسمی نوع‌شناسی شدند. 

کلیدواژه‌ها

اقتصاد غیررسمی؛ مشاغل غیررسمی؛ قلعه‌خیابان؛ تحلیل عامل؛ تحلیل خوشه‌ای

مراجع

1. احمدی، و.، و حامد، ب. (1399). مطالعۀ جامعه‌شناختی مشاغل غیررسمی در مناطق محروم شهر کرمانشاه. بررسی مسائل اجتماعی ایران، 11(2)، 167-199.
2. استروس، ا.، و کربین، ج. (1385). اصول روش تحقیق کیفی: نظریۀ مبنایی، رویه‌ها و شیوه‌­ها ( ب. محمدی، مترجم). تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
3. آقاجری، س. ج.، زراءنژاد، م.، و اکبرزاده، م. ه. (1397). بررسی اثر اقتصاد زیرزمینی بر توسعۀ اجتماعی در منتخبی از کشورهای خاورمیانه. فصلنامۀ توسعۀ اجتماعی، (2)، 195-218.
4. آمارنامۀ اطلس محلات شهر مشهد. (1400). مشهد: معاونت برنامه‌­ریزی شهرداری مشهد.
5. جعفری مهرآبادی، م.، و محمدزاده، ر. (1394). ویژگی‌های اقتصادی-اجتماعی زنان شاغل در بخش غیررسمی (مطالعۀ موردی: منطقۀ 2 شهر رشت). فصلنامۀ علمی و پژوهشی آمایش محیط، (37)، 99-121.
6. جوادی یگانه، م، (1387). رویکرد جامعه شناسانه نظریه انتخاب عقلانی. تهران. فصلنامه راهبرد فرهنگ، 3(1)، 64- 33.
7. حمیدیان، ا.، زاهدی، م. ج.، ملکی، ا.، و انصاری، ا. (1394). بررسی رابطۀ نابرابری‌های اجتماعی-اقتصادی و طرد اجتماعی گروه‌ها در کلان‌شهر اصفهان. دوفصلنامۀ پژوهش‌های جامعه‌شناسی معاصر، 4(6)، 1-32.
8. خانزادی، آ.، دل‌انگیزان، س.، و منوچهری، ت. (1399). برآورد حجم اقتصاد زیرزمینی در استان کرمانشاه. فصلنامۀ علمی دانش انتظامی کرمانشاه، 10(2)، 19-54.
9. شریفی پستچی، م.، جوان، ج.، شایان، ح.، و رهنما، م. ر. (1394). تحلیل علل جمعیت‌پذیری روستاهای حریم مادرشهرها با استفاده از تحلیل عاملی (مطالعۀ موردی: قلعه‌خیابان مشهد). مجلۀ پژوهش و برنامه‌ریزی روستایی، 4(1)، 15-28.
10. شوهانی، ن.، شوهانی، م.، و شوهانی، س. (1398). تحلیل نقش مهاجرت (روستا-شهر) در شکل‌گیری و گسترش مشاغل غیررسمی در شهر ایلام. فصلنامۀ علمی فرهنگ ایلام، 20(64 و 65)، 120-149.
11. صدرموسوی، م. س.، پورمحمدی، م. ر.، و ظفری، د. (1395). بررسی و تحلیل نقش مهاجرت روستایی در ایجاد بخش غیررسمی: مطالعۀ موردی کلان‌شهر تبریز. نشریۀ پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 7(25)، 23-42.
12. ظفری، د.، صدرموسوی، م. س.، و پورمحمدی، م. ر. (1397). بررسی جایگاه شاغلان بخش غیررسمی در پایداری اقتصاد شهری (مطالعۀ موردی: کلان شهر تبریز). پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 50(3)، 643-659.
13. فلیک، ا. (1388). درآمدی بر روش تحقیق کیفی (‌‌‌‌‌ه. جلیلی، مترجم). تهران: نشر نی.
14. کریمی موغاری، ز.، زروکی، ش.، و زریان، احمدی (1397). محاسبه و تحلیل ساختار اشتغال غیررسمی در مناطق شهری استان کردستان. فصلنامۀ اقتصاد کاربری، 8(26)، 1-15.
15. کلاکی، ح.، و دوستدار، ر. (1388). بررسی منزلت شغلی و اجتماعی پلیس ایران و عوامل مؤثر بر آن. فصلنامۀ مطالعات مدیریت انتظامی، 4(2)، 228-250.
16. لوح فشردۀ آمارنامۀ حاشیۀ شهر مشهد. (1399). مشهد: مدیریت توسعه و پژوهش شهرداری مشهد.
17. مطلبی، م.، علیزاده، م.، و فرجی دیزجی، س. (1398). برآورد اقتصاد سایه و فرار مالیاتی با استفاده از متغیرهای انضباط مالی دولت. فصلنامۀ اقتصاد مقداری، 16(4)، 69-100.
18. نادران، ا.، و صدیقی، ح. (1387). بررسی اثر مالیات‌‌‌‌‌ها و اجزای آن بر حجم اقتصاد زیرزمینی در ایران.‌‌‌ مجلۀ تحقیقات اقتصادی، (4)، 257-282.
19. نسترن، م.، ربیعی، ک.، و عبدخدا، ک. (1398). بررسی اثرات اشتغال غیررسمی بر پایداری اجتماعی (نمونۀ موردی شهر بانه). فصلنامۀ برنامه‌ریزی رفاه‌‌‌ توسعۀ اجتماعی، (37)، 89-122.
20. نقدی، ا. ا.، رویین‌تن، م.، حقیریان، ش.، شاهرخ، ع.، و خانین، م. (1400). مطالعۀ گونه­‌شناسی چالش‌­های حاشیه­‌نشینی و بازی‌­های حاشیه‌نشینان با سیاست­‌های شهری (مورد مطالعه: شهر ساوه). مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، 10(1)، 243-275.
21. واعظی، س. ک.، و رهبر، ر. (1395). بررسی اهمیت میانجی مؤلفۀ احساس بی‌قدرتی در میزان تأثیر ادارک از پاسخ­گویی بر رفتار مشارکتی دانشجویان. نشریۀ مدیریت دولتی، 8(1)، 113-136.
22. Bangasser, P. (2000). The ILO and the informal sector: An institutional history. ILO Employment Paper, Retrieved form www.ilo.org/ public/ english/ employment/ strat/publ/ep00-9.htm
23. Barron, L., & Gauntlett, E., (2002). Housing and sustainable communities indicators project. Stage 1 report – Model of social sustainability. Retrieved from http://wacoss.org.au/images/assets/SP_ Sustainability/HSCIP%20Stage%201%20Report.pdf
24. Black Burn, K., Bose, N., & Capasso, S. (2014). Tax evasion, the underground economy and financial development. Journal of Economic Behavior and Organization, 83, 243-253.
25. Daniles, P. W. (2004). Urban challenges: The formal and informal economics in mage – cities, Cities, 21(6), 501-511.
26. Darity, Jr. W. A. (2008). International encyclopedia of the social sciences (2nd ed). USA:‌‌‌ Macmillan Reference.
27. Dell’Anno, R. (2009). Institutions and human development in the Latin American informal economy. Constitutional Political Economy, 21(3), 207-230.
28. Fige, E. L. (1997). Revised estimates of the underground economy: Implications of US currency held abroad. MPRA Paper 13805, University Library of Munich, Germany.
29. Hendly, A., Arabsheibani, G. R., & Carneiro, F. G. (2009). On defining and measuring the informal sector, evidence from Brazil. World Development, 37(5), 992-1003.
30. Medina, L., & Schneider, F. (2017). Shadow economies around the world: New results for 158 countries over 1991-2015. CESifo Working Paper No. 6430. Retrieved from EconStor: Shadow Economies around the World: New Results for 158 Countries over 1991-2015
31. Patton, M. Q. (2001). Qualitative research & evaluation methods: Integrating theory and practice (4^th Ed.). Saint Paul: Sage.
32. Perprah, V., Buor, D., Forkour, D., & Sanchez-Moral, S. (2019). Characteristics of informal sector activities and challenges faced by women in Kumasi Metropolis, Ghana. Cogent Social Science, 1(5), 1656383.
33. Roothman, B., Kirsten, D. K., & Wissing, M. P. (2003). Gender differences in aspects of psychological well-being. South African Journal of Psychology, 33, 202-218.
34. Schneider, F., & Kearney, A. T. (2013). The shadow economy in Europe. Johannes Kepler Universitat, Linz, Australia.
35. Schneider, F., & Medina, L. (2018). Shadow economies around the world: What did we learn over the last 20 years? IMF Working Paper, (17), 1-16.
36. Thomas, J. J. (1992). Informal economic activity. LSE, Handbooks in Economics. London: Harvester Wheatsheaf.
37. Williams, C. C., & Windebank, J. (1998). Informal employment in the advanced economics. London: Routledge.