فخریّه در ادب فارسی (واکاوی گونه‌شناختی فخریّه و زیرگونه‌های آن با نگاهی به گونه‌های هم‌سنگش)

جستارهای نوین ادبی

مقاله 1، دوره 54، شماره 4 - شماره پیاپی 215، اسفند 1400، صفحه 1-27   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2022.73090.1181

نویسنده

سعید شفیعیون^*

دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

فخریّه که تسامحاً در ادبیات فارسی مفاخره نامیده می‌شود، یکی از آن دست گونه‌های ادبی است که در منابع کهن جزو اغراض شعری به‌حساب آمده است. نظر به اینکه اصلی‌ترین فخریّات در ادبیّات فارسی، عمدتاً فخر به شاعری و قدرت سخنوری است و زمینهٔ پیدایشش، بیشتر رقابت‌های صنفی در خاستگاه‌های قدرت و بعضاً سرخوردگی‌های فردی و اجتماعی بوده است، با برخی گونه‌ها و همچنین اغراض و موضوعات ادبی مربوط به این خاستگاه مثل مدحیّه‌ها، قسمیّه‌ها و شکواییّه‌ها، هماهنگی و هم‌سنگی دارد؛ به‌طوری‌که گاه در هم آمیخته می‌شوند و در قالب یک اثر ارائه می‌گردند. البته باید خاطرنشان کرد که بنا به تعریف و نگاه ما در این مقاله، فخریّه آثار دیگری را نیز شامل می‌شود که تا به امروز یا شناخته نشده‌اند یا از زیرگونه‌های فخر به شمار نمی‌آمده‌اند. تحقیق حاضر در پی آن است که با اتکا به مبانی نظری لازم در این تحقیق و تتبّع در نمونه‌های متنوّع آن و گونه‌های همسنگش به تعریف و دسته‌بندی علمی‌تری دست یابد.

کلیدواژه‌ها

گونه‌شناسی؛ گونهٔ هم‌سنگ؛ فخریّه؛ مفاخره؛ منافره؛ رجز

مراجع

آذر بیگدلی. (1366). دیوان لطفعلی‌بیگ آذر بیگدلی. تصحیح حسن سادات ناصری و غلامحسین بیگدلی. تهران: نشر جاویدان.

ابن منظور، محمد بن مکرم. (1414 ق). لسان العرب. بیروت: دارالصادر.

ابن درید، محمد بن حسن. (1988 م). جمهرة‌اللغة. تحقیق رمزی منیر بعلبکی. بیروت: دارالعلم الملائین.

احمدی دارانی، علی‌اکبر. (1394). «نوع ادبی سوگندنامه». مجلۀ شعر پژوهی. سال هفتم. ش 24. ص 24-1.

اخوان ثالث، مهدی. (1372). آخر شاهنامه. تهران: انتشارات مروارید.

اخسیکتی، اثیرالدین. (1398). دیوان. تصحیح محمود براتی خوانساری. تهران: سخن.

امیرمعزّی. (1362). دیوان کامل امیر معزی. تصحیح ناصر حیری. تهران: مرزبان.

خراسانی، احمد. (1383). مفاخره در شعر فارسی. کرمان: دارالهدی.

انوری، علی بن محمد. (1372). دیوان انوری. تصحیح محمدتقی مدرس رضوی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

انوشه، حسن. (1381). فرهنگ‌نامه ادبی فارسی (گزیده اصطلاحات، مضامین و موضوعات ادب فارسی). تهران: سازمان چاپ و انتشارات.

اوحدی بلیانی، تقی‌الدین محمد بن محمد. (1389). عرفات‌العاشقین و عرصات‌العارفین. تهران: کتابخانهٔ مجلس شورای اسلامی.

بشیر رمضان. (1326 ق). بدائع الشعر فی الحماسة و الفخر. بیروت: مطبعة‌الادبیه.

بهنام‌فر، محمد. (1393). «تحلیل روان‌شناختی خودستایی‌های خاقانی بر مبنای دیدگاه کارن هورنای». پژوهشنامه ادب غنایی. دانشگاه سیستان و بلوچستان. سال دوازدهم. ش 22. 92-69.

بیلقانی، مجیرالدین. (1358). دیوان. تصحیح و تعلیق محمد آبادی. تبریز: دانشگاه تبریز.

پورجوادی، نصراللّٰه. (1367). «فقع گشودن فردوسی و سپس عطار». نشر دانش. ش 45 و 46. فروردین- اردیبهشت و خرداد‑تیر. ص 17-2 و 21-14.

تاتاری، محمدعلی. (1396). مقایسهٔ مضمونی و محتوایی مفاخرات خاقانی و سنایی با تکیه بر دیوان دو شاعر. پایان‌نامهٔ کارشناسی ارشد. دانشگاه سبزوار.

تفضلی، احمد. (1377). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. تهران: سخن.

ثنایی مشهدی، خواجه حسین. (1395). کلیات. تصحیح و تعلیق احترام رضایی. تهران: مجمع ذخائر اسلامی.

جمال‌الدین عبدالرزاق. (1362). دیوان کامل استاد جمال‌الدین. تهران: کتابخانهٔ سنایی.

حافظ شیرازی. (1367). دیوان حافظ قزوینی- غنی. با مجموعه تعلیقات و حواشی علامه محمد قزوینی و اهتمام ع. جربزه‌دار. تهران: اساطیر.

حمیدی شیرازی، مهدی. (1363). فنون شعر و کالبدهای پولادین آن. تهران: گلشایی.

. (1378). اشک معشوق. تهران: صدای معاصر.

خاقانی شروانی. (1375). دیوان خاقانی. ویرایش میرجلال‌الدین کزازی. تهران: نشر مرکز.

خواجوی کرمانی. (1371). غزلیات خواجوی کرمانی. به کوشش حمید مظهری. کرمان: انتشارات خدمات فرهنگی کرمان.

داد، سیما. (1375). فرهنگ اصطلاحات ادبی. تهران: مروارید.

داوری شیرازی، محمد بن محمد شفیع. (1370). دیوان داوری شیرازی. به اهتمام نورانی وصال. تهران: وصال.

دهخدا، علی‌اکبر. (1373). لغت‌نامه. تهران: دانشگاه تهران.

دهرامی، مهدی. (1399). «مقایسهٔ جلوه‌های مفاخره در شعر علی موسوی گرمارودی و قیصر امین‌پور و اهداف و کارکردهای آن». نشریهٔ ادبیات دفاع مقدس. ش 6. ص 12-1.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (1412 ق). مفردات الفاظ‌القرآن. تحقیق صفوان عدنان داوودی. بیروت: دارالقلم.

رضایی، مهدی. (1393). «بررسی و تحلیل مفاخره‌های صوفیانه». گوهر گویا. پاییز و زمستان. ش 27. ص 98-71.

زرقانی، سید مهدی؛ قربان‌صباغ، محمودرضا. (1397). نظریهٔ ژانر. تهران: هرمس.

زوزنی، ابوعبداللّٰه حسین. (1374). المصادر. تقی بینش. تهران: البرز.

سپهری، سهراب (1386). هشت کتاب. تهران: طهوری.

سروش اصفهانی، میرزا محمدعلی‌خان. (1340). دیوان. با مقدمه جلال‌الدین همائی. تهران: امیرکبیر.

سعدی شیرازی. (1375). بوستان سعدی. تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: خوارزمی.

سنایی غزنوی. (1362). دیوان حکیم ابوالمجد مجدود بن آدم سنایی غزنوی. تصحیح مدرس رضوی. تهران: کتابخانهٔ سنایی.

سوزنی سمرقندی، محمد بن مسعود. (1338). دیوان. تصحیح و مقدمه و شرح احوال ناصرالدین شاه‌حسینی. تهران: امیرکبیر.

شاملو، احمد. (1382). مجموعهٔ آثار. تهران: نگاه.

شبلی نعمانی. (1368). شعرالعجم. مترجم سید محمدتقی فخر داعی گیلانی. تهران: دنیای کتاب.

شجاع ‌کیهانی، جعفر. (1391). «سؤال و جواب». به سرپرستی اسماعیل سعادت. دانشنامه ادب فارسی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

شروانی، بدر بن شمس‌الدین. (1397). دیوان. تصحیح و تحقیق فاطمه مجیدی. تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

شفایی اصفهانی، شرف‌الدین حسن. (1362). دیوان. تصحیح و مقدمه و تعلیقات لطفعلی بنان. تبریز: اداره کل ارشاد اسلامی.

شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. (1376). «نخستین تجربه‌های شعر عرفانی در زبان فارسی». درخت معرفت. به اهتمام علی‌اصغر محمدخانی. تهران: سخن.

شفیعیون، سعید. (1394)، «درنگی بر چند گونهٔ همسنگ». نقد ادبی. س 8. ش 30. ص 117-81.

شمیسا، سیروس. (1383). انواع ادبی. تهران: نشر میترا.

صادقی، علی‌اشرف. (1357). تکوین زبان فارسی. تهران: دانشگاه آزاد ایران.

صفی پوری، عبدالرحیم بن عبدالکریم. (1397). منتهی الارب فی لغات العرب. تصحیح علیرضا حاجیان‌نژاد. تهران: سخن.

طغرای مشهدی. (1397). رسائل طغرای مشهدی. تصحیح سید محمد صاحبی. تهران: کتابخانهٔ مجلس شورای اسلامی.

ظهیر فاریابی، طاهر بن محمد. (1381). دیوان ظهیر فاریابی. تصحیح امیرحسن یزدگردی. تهران: قطره.

عرفی شیرازی، جمال‌الدین محمد. (1378). تصحیح محمدولی‌الحق انصاری. تهران: دانشگاه تهران.

عنصری بلخی. (1363). دیوان عنصری بلخی. تصحیح محمد دبیر سیاقی. تهران: کتابخانهٔ سنایی.

غزنوی، سید حسن. (1397). دیوان. مقدمه تصحیح و تعلیقات عباس بگ‌جانی. تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

الفاخوری، حنا. (بی­تا). الفخر و الحماسة. قاهره: دارالمعارف.

فراهیدی، خلیل بن احمد عمر بن تمیم ابو عبدالرحمن. (1409 ق). کتاب‌العین. تحقیق دکتر مهدی مخزومی و دکتر ابراهیم سامرایی. قم: نشر هجرت.

فرزام‌پور، حمید. (1354). «خودستایی شاعران». یغما. ش 324. 377-374.

قاآنی شیرازی، حبیب‌اللّٰه بن گلشن. (1336). دیوان. تصحیح محمدجعفر محجوب. تهران: امیرکبیر.

کامی ‌قزوینی، علاءالدوله بن یحیی. (1395). تذکرۀ نفایس‌المآثر. تحقیق و تصحیح سعید شفیعیون. تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

کافی، غلامرضا. (1392). «بررسی گونه‌های فخر در دیوان طالب آملی». شعر پژوهی. ش 16. ص 130-103.

کمال‌الدین اسماعیل اصفهانی. (1348). دیوان. تصحیح حسین بحرالعلومی. تهران: کتابفروشی دهخدا.

. (1399). دیوان. تصحیح و تحقیق محمدرضا ضیاء. تهران: انتشارات دکتر محمود افشار و سخن.

کیوان سمیعی. غلامرضا. (1361). تحقیقات ادبی. تهران: زوار.

کیوانی، مجدالدین. (1395). «مناظره». دانشنامهٔ ادب فارسی. به سرپرستی اسماعیل سعادت. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

عراقی، فخرالدین. (1386). کلیات. تصحیح نسرین محتشم. تهران: زوار.

عسگری، ابی‌هلال حسن بن عبداللّٰه. (1419 ق). کتاب الصناعتین. تحقیق علی‌محمد البجاوی و محمد ابوالفضل ابراهیم. بیروت: المکتبة‌العصریه.

محمد، سراج‌الدین. (بی­تا). الفخر فی الشعر العربیة. بیروت: دارالکتب الجامعیه.

مختاری غزنوی، عثمان. (بی­تا). دیوان. تصحیح جلال‌الدین همایی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

مرادی، عزیز. (1391). بررسی و تحلیل مفاخره در آثار شعرای سبک آذربایجانی. پایان‌نامه ارشد. دانشگاه پیام نور مرکز قزوین.

مصاحب، غلامحسین. (1374). دایرةالمعارف فارسی. تهران: انتشارات امیرکبیر.

منوچهری دامغانی. (1370). دیوان. تصحیح محمد دبیر سیاقی. تهران: زوار.

مؤتمن، زین‌العابدین. (1364). شعر و ادب فارسی. تهران: زرین.

میرداماد، محمدباقر. (1385). دیوان اشراق. تهران: میراث مکتوب.

ناصرخسرو، ابومعین. (1367). دیوان اشعار. تصحیح مجتبی مینوی. تهران: دنیای کتاب.

نظامی گنجوی. (1376). مخزن‌الاسرار. تصحیح حسن وحید دستگردی. تهران: نشر قطره.

نهاوندی، زهرا. (1393). «رجز». دانشنامه جهان اسلام. زیر نظر غلامعلی حداد عادل. تهران: کتاب مرجع.

نیکدار اصل، محمدحسین. (1389). «بررسی گونه‌های فخر در دیوان حافظ». مجلۀ شعرپژوهی. پیاپی 1/59. ص 248‑223.