تحلیل عوامل مؤثر بر مدیریت پیچیدگی‌های اکولوژیکی و اجتماعی در حفظ منابع طبیعی روستاها (موردمطالعه: روستاهای استان لرستان)

جغرافیا و مخاطرات محیطی

مقاله 15، دوره 11، شماره 1 - شماره پیاپی 41، اردیبهشت 1401، صفحه 279-303   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/geoeh.2022.72675.1112

نویسندگان

علی خدادادی^{* 1}؛ مرتضی توکلی²؛ علی اکبر عنابستانی³

¹دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

²دانشیار جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

³استاد گروه جغرافیای انسانی و آمایش دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

چکیده

علم پیچیدگی، مدیریتی را مد نظر دارد که به تنوع و تکثر بها می­دهد و از مسائل مسلط دوری می­کند؛ بنابراین هرگاه مجموعه‌ای متشکل از عوامل متعدد و گوناگون، در مقیاس‌های متفاوت، با اتکا و وابستگی ذاتی و جدایی‌ناپذیر عوامل بر همدیگر وجود داشته باشد، با پیچیدگی روبرو هستیم. از طرفی، سیستم­های اکولوژیکی و اجتماعی، سیستم­های مرتبط مردم و طبیعت هستند و تأکید می­کنند که انسان نه‌تنها نمی­تواند جدا از طبیعت، بلکه باید بخشی از آن باشد .در پژوهش حاضر این ضرورت احساس شده که به مسأله مدیریت پیچیدگی­های اکولوژیکی­ و اجتماعی در حفظ منابع طبیعی پرداخته شود. این تحقیق از نظر هدف یک تحقیق توصیفی- تحلیلی و از نظر جمع‌آوری اطلاعات یک تحقیق اکتشافی است و در چارچوب مطالعات کتابخانه‌ای و اسنادی قرار دارد. از طرفی به‌منظور تجزیه‌وتحلیل اطلاعات از ابزار دیماتل استفاده شده است. نتایج نشان داد در بین عوامل مؤثر بر مدیریت پیچیدگی اکولوژیکی و اجتماعی، عوامل فقدان نگرشی سیستمی و جامع­نگر، مشخص نبودن بحث منابع محیطی در آمایش سرزمین و جایگاه قانونی آن، موانع نهادی، فقدان  نظام یکپارچه بهره­برداری از منابع طبیعی و مهار عوامل ناپایدار و فقدان مشارکت فعال و تعامل مدیریت در چارچوب عوامل گنجانده شده در گروه چهار گزاره­ها (f₄) با ضریب وزنی 077/1 به‌عنوان مهم‌ترین عوامل مؤثر بر مدیریت پیچیدگی­های اکولوژیکی و اجتماعی در حفظ منابع طبیعی روستاهای استان شناسایی شدند.

کلیدواژه‌ها

مدیریت؛ پیچیدگی‌های اکولوژیکی و اجتماعی؛ منابع طبیعی؛ لرستان

مراجع

اطهری، زهرا؛ پزشکی­راد، غلامرضا؛ عباسی، عنایت و علی­بیگی، امیرحسین؛ 1395. تبیین الگوی مناسب مدیریت جامع حوزه­های آبخیز کشور. فصلنامه آمایش جغرافیایی فضا. 6(20): 209-225.       https://civilica.com/doc/886197/

الوانی، مهدی و دانایی­فرد، حسین؛ 1381. تئوری نظم در بی‌نظمی و مدیریت. چاپ اول. تهران: انتشارات صفار.

خطیبی، عطیه؛ دانه­کار، افشین؛ پورابراهیم، شراره و وحید، مجید؛ 1394. معرفی مدل DPSIR و قابلیت کاربرد آن در تصمیم­گیری­های محیط‌زیستی. فصلنامه انسان و محیط‌زیست. (53): 65-79.

https://he.srbiau.ac.ir/article_8959_bb9010bc043fcb0825a5baa9669a8cd3.pdf?lang=en

رحمانی­آزاد، الهام و قربانی، مهدی؛ 1395. یادگیری اجتماعی و تبادل دانش اکولوژیک بومی در مدیریت اکوسیستم­های طبیعی، مطالعه موردی: منطقه فیروزکوه_ روستای لزور. فصلنامه محیط‌زیست طبیعی. منابع طبیعی ایران. 96(1):  183-196.                                       https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=302320

سازمان برنامه‌وبودجه استان لرستان؛ 1395. اسناد بخشی برنامه ششم توسعه استان لرستان. خرم‌آباد: سازمان برنامه.

سازمان نقشه­برداری کشور؛ 1400. لایه رقومی محدوده موردمطالعه.                        https://www.ncc.gov.ir

طهوری، پریسا و پروین، محمدرضا؛ 1395. حفاظت و بهره­برداری پایدار از خاک و جایگاه آن در حقوق بین­الملل محیط‌زیست. فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط‌زیست. 18(2):  145-161.

https://www.sid.ir/fa/Journal/ViewPaper.aspx?id=274976

عنابستانی، علی­اکبر و نادری، مریم؛ 1397. بررسی چالش­های مدیریت منابع محیطی در مناطق روستایی، موردمطالعه: شهرستان بینالود. فصلنامه جغرافیا و مخاطرات محیطی. (28): 53-70.

DOI: https://doi.org/10.22067/geo.v0i0.69713.

قربانی، مهدی؛ آذرنیوند، حسین؛ مهرابی، علی­اکبر؛ باستانی، سوسن؛ جعفری، محمد و نایبی، هوشنگ؛ 1391. تحلیل شبکه­ای اجتماعی: رویکرد نوین در سیاست­گذاری و برنامه­ریزی مدیریت مشارکتی منابع طبیعی. نشریه مرتع و آبخیزداری. مجله منابع طبیعی ایران. 65(4): 553-568. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=204531

قربانی، مهدی و ده­بزرگی، مه­رو؛ 1393. تحلیل ذینفعان، قدرت اجتماعی، و تحلیل شبکه در مدیریت مشارکتی منابع طبیعی. نشریه مرتع و آبخیزداری. مجله منابع طبیعی ایران. 67(1): 141-157. Doi: 10.22059/JRWM.2014.50835

قنبری، مهرداد؛ حیدری­نژاد، قدرت­اله و پرندین، کاوه؛ 1395. مدیریت عملکرد، چالش­های فراروی و تئوری پیچیدگی. فصلنامه حسابداری دولتی سوم. 2(1):  49-58.                     https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=357154

کبیری­هندی، مریم و دانه­کار، افشین؛ 1390. رویکرد یکپارچه در مدیریت و حفاظت میراث طبیعی و فرهنگی. مجله نامۀ باستان‌شناسی. 1(1):147-159.

https://nbsh.basu.ac.ir/article_322_0eee458b1a3402e596ed7047d8a0178f.pdf

کرمی، عزت‌الله و کشاورز، مرضیه؛ 1394. ابعاد انسانی حفاظت از منابع طبیعی، علوم ترویج و آموزش کشاورزی ایران 11(2):  101-120.                                                         Doi: 20.1001.1.20081758.1394.11.2.7.3.

لاریجانی، مریم؛ قربانی، مهدی و رحمانی­آزاد، الهام؛ 1392. تحلیل شبکه­ای ذینفعان محلی کنشگراى کلیدی (قدرت اجتماعی) در مدیریت مشارکتی سرزمین، موردمطالعه: بهره­برداران مرتع روستای لزور. فصلنامه پژوهش­های دانش سرزمین. 4(13): 37-50.                                                Doi: 20.1001.1.20088299.1392.4.1.3.3 

لواسانی، احمد؛ قنبری، احمد  و اصغری پور محمدرضا؛ 1394. ارزیابی پایداری اکولوژیکی سیستم­های تولید گلخانه­ای در منطقه سیستان. نشریه دانش کشاورزی و تولید پایدار. 25(3): 31-41.

https://www.sid.ir/fA/Journal/ViewPaper.aspx?id=268790

مرکز آمار ایران؛ 1395. نتایج سرشمای عمومی نفوس و مسکن، بخش جمعیت، تهران: مرکز آمار ایران.

میرزایی، معصومه؛ کلاهی، مهدی و فرزام، محمد؛ 1397. مدیریت مشارکتی _ تطبیقی: رویکردی نوین در مدیریت پایدار مراتع. هفتمین همایش ملی مرتع و مرتعداری ایران. موسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع کشور. 18-19 اردیبهشت 1397.                                        https://profdoc.um.ac.ir/paper-abstract-1068758.html

نجاریان، پروانه؛ محمودنیا، علیرضا؛ ضرغامی، سعید و یمنی، محمد؛ 1392. بررسی نظریه پیچیدگی و تبیین اشارات آن در مدیریت سازمان­های آموزشی. فصلنامه روش­شناسی علوم انسانی. 19(76): 131-152.

http://ensani.ir/file/download/article/20140830121943-9897-109.pdf

نقوی، محمدرضا؛ دیوسالار، اسدالله و ریاحی، وحید؛ 1397. سنجش کیفیت زندگی درشهرهای ساحلی با استفاده از مدل DEMATEL در شهر ساحلی نور. فصلنامه جغرافیا و توسعه. (52):  211-226.            doi: 10.22111/gdij.2018.4005.  

وفایی، زهرا؛ فیّاضی، مرجان و شاه­حسینی، محمدعلی؛ 1399.  فهم کیفیت تعامل سازه­های رهبری پیچیدگی و سازمان اجتماعی از دیدگاهی مبتنی بر علوم پیچیده. فصلنامه پژوهش­های مدیریت عمومی. 13(47):  307-334.

doi.10.22111/JMR.2020.31955.4819

هادی­زاده­مقدم، اکرم؛ نکویی­زاده، مریم و میرزاده، لیلا؛ 1389. نقش تئوری پیچیدگی در تحول سازمان‌ها. فصلنامه تدبیر. (216): 30-35.                http://ensani.ir/file/download/article/20110215175420-M%20(13).pdf

 

Armitage, D., C. Béné, A. T. Charles, D. Johnson, and E. H. Allison., 2012. The interplay of well-being and resilience in applying a social-ecological perspective. Resilience Alliance Inc, Ecology and Society 17(4): 15. https:// www.ecologyandsociety.org/ vol17/iss4/art15/

Berkes, F., 2010. Shifting perspectives on resource management: Resilience and the Reconc-eptualization of ‘Natural Resources’ and ‘Management’ MAST 2010, 9(1): 13-40. https://www.marecentre.nl/mast/documents/Mastvol9no1_Berkes

Bodin O and Tengo, M., 2012. Disentangling intangible social–ecological systems, Global Environmental Change (22): 430–439. https://doi.org/10.1016/j.gloenvcha.2012.01.005.

Burgoyne, C., and Mearns K., 2017. Managing stakeholder relations, natural resources and tourism: A case study from Ololosokwan, Tanzania, Tourism and Hospitality Research, Vol. 17(1): 68–78. https://doi. org/10.1177/1467358416639088.

Chaffin, B.C and Gunderson, L.H., 2016. Emergence, institutionalization and renewal: Rhythms of adaptive governance in complex social-ecological systems, Journal of Environmental Management, (165): 81-87. https://doi.org/10.1016/j.jenvman.2015.09.003.

Cilliers, P., H. C. Biggs, S. Blignaut, A. G. Choles, J. S. Hofmeyr, G. P. W. Jewitt, and D. J. Roux., 2013. Complexity, modeling, and natural resource management. Resilience Alliance Inc, Ecology and Society 18(3): 1. https://www.jstor.org/stable/26269371?seq=1

Clarke, S and Wildy, H., 2010. Preparing for pricipalship from the crucible of experience: reflecting on theory, practice and research, Journal of Educational Administration and History, 42(1): 1-16. https://doi.org/10.1080/00220620903462116.

Detcharat S and Pongpun, A., 2013. Using Dematel Method to Analyze the Causal Relations on Technological Innovation Capability Evaluation Factors in Thai Technology- Based Firms. International Transaction Journal of Engineering, Management, Applied Sciences Technologies. https://www.researchgate.net/publication/284487247

Donohue, I.,  Hillebrand, H., Montoya, J.M., Petchey,  O. L., Pimm,  S.L., Fowler,  M.S., Healy, K., Jackson, A. L., Lurgi, M., McClean, D., O’Connor,  N.E., O’Gorman, E. J and Yang,  Q., 2016. Navigating the complexity of ecological stability, Ecology Letters, doi: 10.1111/ele.12648. https://doi.org/10.1111/ele.12648.

Fabinyi, M., Evans, L and Foale, S.J., 2014. Social-ecological systems, social diversity, and power: insights from anthropology and political ecology, Ecology and Society 19(4): 28. https://www.jstor.org/stable/26269693

Fabinyi, M., Knudsen, M. and SEGI, S., 2010.  Social Complexity, Ethnography and Coastal Resource Management in the Philippines, Coastal Management, (38): 617–632. https://doi.org/10.1080/08920753.2010.523412.

Fawcett, T.W., Fallenstein, B., Higginson,  A.D.,  Houston, A.I., Mallpress,  D.E.W., Trimmer,  P.C and McNamara J.M., 2014. The evolution of decision rules in complex environments, Trends in Cognitive Sciences, 18(3): 153-161. https://doi.org/10.1016/j.tics.2013.12.012.

Garmestani, A.S and Benson, M.H., 2013. A framework for resilience-based governance of social-ecological systems, Ecology and Society 18(1):  9. http://dx.doi.org/10.5751/ES-05180-180109. https://www.jstor.org/stable/26269259

George, G., SCHILLEBEECK, Simon J. D and liak, Teng lit T., 2015. The Management of Natural Resources: An Overview and Research Agenda, Academy of Management Journal. 58 (6): 1595-1613. Research Collection Lee Kong Chian School Of Business. https://doi.org/10.4337/9781786435729.

Giménez, M. E and Fillat Estaque, F., 2012. Pyrenean Pastoralists’ Ecological Knowledge: Documentation and Application to Natural Resource Management and Adaptation, Hum Ecol, (40): 287–300. https://link.springer.com/article/10.1007/s10745-012-9463-x 

Herrero Jáuregui, C., Arnaiz-Schmitz, C., Fernanda Reyes, M., Telesnicki, M., Agramonte I., H. Easdale., M, Fe Schmitz, M., Aguiar, M.,  Gómez-Sal, A  and Montes, C., 2018. What do We Talk about When We Talk about Social-Ecological Systems? A Literature Review, Sustainability, 10, 2950. DOI:10.3390/su10082950.

Idrissou, L., van Paassen, A., Aarts, N., Vodouhè e, S and Leeuwis, C., 2013. Trust and hidden conflict in participatory natural resources management: The case of the Pendjari national park (PNP) in Benin, Forest Policy and Economics (27): 65–74. https://doi.org/ 10.1016/ j.forpol.2012.11.005.

Jackson, L.E.,  Pulleman, M.M.,  Brussaard, L., Bawa, K.S., Brown, G.G., Cardoso, I.M., de Ruiter, P.C., Garcia Barrios, L., Hollander, A.D., Lavelle, P. Oue draogo, E. Pascual, U., Setty, S., Smukler, S.M. Tscharntke, T and Van Noordwijk, M., 2012.  Social-ecological and regional adaptation of agrobiodiversity management across a global set of research regions,  Global Environmental Change (22): 623–639. https://doi.org/10.1016/j.gloenvcha.2012.05.002.

Kaushik,  S,. and Somvir, Dr., 2015. DEMATEL: A Methodology for Research in Library and Information Science, International Journal of Librarianship and Administration, 6(2): 179-185. http://www.ripublication.com/

Laurila-Pant, M., Lehikoinen, A., Uusitalo, L and Venesjärvi,  R., 2015. How to value biodiversity in environmental management? Ecological Indicators (55): 1-11. https://doi.org/10.1016/ j.ecolind.2015.02.034.

Lee, E., and M. Krasny. E., 2015. The role of social learning for social-ecological systems in Korean village groves restoration. Resilience Alliance Inc, Ecology and Society 20(1): 42. http://dx.doi.org/ 10.5751/ES-07289-200142.

Leenhardt, P,. Teneva, L,.  Kininmonth, S,.  Darling, E,. Cooley, S and Claudet, J., 2015.  Challenges, insights and perspectives associated with using social-ecological science for , journal Ocean & Coastal Management (115): 49-60. https://doi.org/10.1016/j.ocecoaman.2015.04.018.

Levin, S., Xepapadeas, T., CR´Epin, A-S., Norberg, J., Zeeuw, A.DE., Folke, C., Hughes, T., Arrow, K., Barreet, S., Daily, G., Ehrlich, P., Kautsky, N., RAN MA LER, K-GO., POLASKY, S., TROELL, M., VINCENT J.R. and WALKER B., 2013. Social-ecological systems as complex adaptive systems: modeling and policy implications, Environment and Development Economics, 111–132 .https://doi.org/10.1017/S1355770X12000460.

Moore, M.L., Tjornbo, O., Enfors, E., Knapp, C., Hodbod, J.,  Baggio, J.A. Norström, Olsson, A.P and Biggs, D., 2014. Studying the complexity of change: toward an analytical framework for understanding deliberate social-ecological transformations, Ecology and Society 19(4): 54. http://dx.doi.org/10.5751/ES-06966-190454.

Nykvist, B., and von Heland, J., 2014. Social-ecological memory as a source of general and specified resilience. Resilience Alliance Inc, Ecology and Society 19(2): 47. http://dx.doi.org/10.5751/ES-06167-190247.

Ojha, H., Ford R., Keena, N. J., Race, D., Carias Vega, D., Himlal B and Sapkota, P., 2016. Delocalizing Communities: Changing Forms of Community Engagement in Natural Resources Governance, World Development, http://dx.doi.org/10.1016/j.worlddev. 2016. 06.017. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0305750X16304053

Perez-Soba, M and Dwyer, J., 2016. The social-ecological system concept, Wageningen university, DG AGRI Workshop. 

Piontek, F., 2020. Integrated Environmental Quality Management as a Function of the Adopted Concept of Development, Middle Pomeranian Scientific Society of the Environment Protection, Rocznik Ochrona Środowiska, Vol22, ISSN 1506-218X, 669-679. https://www.ros.edu.pl/

Pretty,  J., 2011. Interdisciplinary progress in approaches to address social-ecological and ecocultural systems, Environmental Conservation, 38 (2): 127–139. https:// doi.org/ 10.1017/S0376892910000937.

Reyers, B., Biggs, R., Cumming, G.S., Elmqvist, T., Hejnowicz, A.P and Polasky, S., 2013. Getting the measure of ecosystem services: a social–ecological approach, Frontiers in Ecology and the Environment, 11(5): 268-273, ISSN 1540-9295.  https://doi.org/10.1890/120144.

Reyers, B., Nel, J. L., O’Farrell,  P.J.,  Sitas, N and Nel, D.C., 2015.  Navigating complexity through knowledge coproduction: Mainstreaming ecosystem services into disaster risk reduction, Special Feature: Perspective, 112(24): 7362–7368. https://doi.org/10.1073/pnas.1414374112.

Ruokonen, E and Temmes, A., 2019. The approaches of strategic environmental management used by mining companies in Finland, Journal of Cleaner Production (210): 466-476. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2018.10.273.

Schluter, M., Mcallister, R.,  Arlingaaus, R., Bunnefeld, N., Eisenack, K., HOlker, F.,  Milner-Gulland, E.J.,  Muller, B.,  Nicholson, E., Quaas, M and Stoven, M., 2012. NEW HORIZONS FOR MANAGING THE ENVIRONMENT: A REVIEW OF COUPLED SOCIAL-ECOLOGICAL SYSTEMS MODELING, NATURAL RESOURCE MODELING, 25(1): 219-272. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/epdf/10.1111/j.1939-7445.2011.00108.x

Seymour,  E., Curtis, A., Pannell, D.,  Allan, C. and Roberts, A., 2010. Understanding the role of assigned values in natural resource management, Australasian Journal of Environmental Management, 17(3): 142-153. https://doi.org/10.1080/14486563.2010.9725261.

Stern, M. J., and T. Baird., 2015. Trust ecology and the resilience of natural resource management institutions. Resilience Alliance Inc, Ecology and Society 20(2): 14. http:// dx.doi.org/ 10.5751/ES-07248-200214. https://www.jstor.org/stable/26270214

Thomas,C. and Koontz, T. M., 2011. Research Designs for Evaluating the Impact of Community-Based Management on Natural Resource Conservation, Journal of Natural Resources Policy Research, 3(2):  97–111. DOI: 10.1080/19390459.2011.557877.

uni-kiel, de.,  Burkhard, B.,  Petrosillo, I and Costanza, R., 2010. Ecosystem services – Bridging ecology, economy and social sciences, Ecological Complexity, (7): 257–259. http://www.uni-kiel.de/ecology/users/fmueller/salzau2008/ESS_EcoCom_2008_09.pdf

Virapongse, A., Brooks, S., Covelli Metcalf, E., Zedalis, M., Gosz, J., Kliskey, A and Alessa, L., 2019. A social-ecological systems approach for environmental management, https://doi.org/ 10.1016/ j.jenvman.2016.02.028.

Westley, F.R., O.Tjornbo, L., Schultz, P., Olsson, C., Folke, B.C and Bodin, Ö., 2013. A theory of transformative agency in linked social-ecological systems, Ecology and Society 18(3): 27. http://dx.doi. org/10.5751/ES-05072-180327. https://www.jstor.org/stable/26269375