اولویت‌بندی خطر سیل در حوضه آبخیز گنجوان استان ایلام با استفاده از مدل الکتره

جغرافیا و مخاطرات محیطی

مقاله 1، دوره 11، شماره 3 - شماره پیاپی 43، مهر 1401، صفحه 1-21   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/geoeh.2022.73531.1131

نویسندگان

فتح الله نادری¹؛ بهروز ناصری^{* 2}؛ یاسم خانمحمدیان³؛ عماد سلامت⁴؛ محمدتقی کوشا⁵

¹دانشجوی دکتری ژئومورفولوژی گرایش مدیریت محیطی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران

²استادیار گروه مرتع و آبخیزداری، واحد ایلام، دانشگاه آزاد اسلامی، ایلام، ایران

³دانشجوی دکتری علوم زیستی، دانشگاه ایلام، ایلام، ایران

⁴کارشناس ارشد ترویج و آموزش کشاورزی، دانشگاه کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان، ایران

⁵کارشناسی ارشد منابع طبیعی، گرایش جنگلداری، دانشگاه ایلام، ایلام، ایران

چکیده

امروزه مخاطرات محیطی و مقابله با آن‌ها ازجمله مهم‌ترین دغدغه‌های پژوهشگران در زمینه برنامه‌ریزی محیطی و مدیریت بحران است. از میان این مخاطرات، پدیده سیل به‌عنوان یکی از پرخطرترین بلایای طبیعی است که در مدیریت بحران باید نگاه ویژه‌ای را به آن معطوف داشت؛ بنابراین اولویت‌بندی زیرحوضه‌ها جهت اجرای عملیات آبخیزداری با نگاه مقابله با سیل و کنترل آن، امری ضروری به نظر می‌رسد. در این تحقیق سعی شده تا حوضه‌های حوضه آبخیز گنجوان در استان ایلام جهت اجرای طرح‌های آبخیزداری مقابله با سیل‌خیزی با استفاده از روش تصمیم‌گیری چند معیاره الکتره اولویت‌بندی شود. برای این منظور حوضه آبخیز موردمطالعه به پنج زیرحوضه ریزه وند، سرچم ده‌هارون، سرپتک، سرتنگ بیجار و گنجوان تقسیم گردید. معیارهای مورد نظر جهت اولویت‌بندی شامل سنگ‌شناسی، شیب، ارتفاع، بارش، کاربری‌اراضی و تراکم زهکشی می‌باشد. وزن معیارها بر اساس مدل آنتروپی آن‌ها به‌دست‌آمده و با استفاده از مدل الکتره  زیرحوضه‌های آبخیز در منطقه اولویت‌بندی، بررسی و سپس نقشه‌ی اولویت‌بندی این زیرحوضه‌ها تهیه شد. نقشه‌ی اولویت‌بندی خطر سیل در منطقه‌ی موردمطالعه نشان می‌دهد که زیرحوضه‌ی گنجوان با بیشترین پتانسیل سیل‌خیزی در اولویت اول و زیرحوضه‌ی سرتنگ بیجار در اولویت دوم جهت اجرای طرح‌های آبخیزداری مقابله با سیل قرار دارند. دلیل بالا بودن خطر سیل‌خیزی این زیرحوضه، ساختار زمین‌شناسی منطقه است که در قسمت بالادست از سازند گچساران با نفوذپذیری کم و در قسمت پایین‌دست از سازندهای بسیار حساس به فرسایش رسوبات آبرفتی دوران چهارم زمین‌شناسی پوشیده شده‌اند.

کلیدواژه‌ها

آبخیزداری؛ آنتروپی؛ الکتره؛ سیل‌خیزی؛ گنجوان

مراجع

انتظاری، مژگان؛ جلیلیان، طاهره؛ 1398. اولویت‌بندی حوضه‌های آبخیز از نظر ریسک خطر وقوع زمین‌لغزش در استان کرمانشاه براساس مدل تصمیم‌گیری چندمعیاره ELECTRE-1 ، نشریه هیدروژئومورفولوژی. دوره  6 . شماره  18. صص 19-38.

https://20.1001.1.23833254.1398.6.18.2.1

بدری، بهرام؛ زارع بیدکی، رفعت؛ هنربخش، افشین؛ آتشخوار، فاطمه؛ 1395. اولویت‌بندی زیرحوضه‌های آبخیز بهشت‌آباد از نظر پتانسیل سیل‌خیزی. نشریه پژوهش‌های جغرافیای طبیعی (پژوهش‌های جغرافیایی). دوره 48. شماره 1. صص 143-158.

https://jphgr.ut.ac.ir/article_57032.html

بهرامی، سیدعلیرضا؛ اونق، مجید؛ فرازجو، حسن؛ 1390. نقش روندیابی رودخانه در شناسایی و اولویت‌بندی واحدهای هیدرولوژیک حوضه سد بوستان از نظر سیل‌خیزی و ارائه راهکارهای مدیریتی. نشریه حفاظت منابع آب‌وخاک. دوره 1. شماره 1. صص 11-27.

https://wsrcj.srbiau.ac.ir/article_1930.html

پرورش، الیاس؛ مهدوی، رسول؛ ملکیان، آرش؛ اسماعیل‌پور، یحیی؛ حلی ساز، ارشک؛ 1397. اولویت‌بندی عوامل مؤثر بر پتانسیل سیل‌خیزی به کمک روش الکتره نوع 3 و ضریب جریان سیلابی (مطالعه موردی زیر حوضه‌های آبخیز سرخون، بندرعباس). نشریه خشک بوم. دوره  8 . شماره  1. صص 75-87.

https://www.sid.ir/paper/398961/fa

ثقفیان، بهرام؛ فرازجو، حسن؛ 1386. تعیین مناطق مولد سیل و اولویت‌بندی سیل‌خیزی واحدهای هیدرولوژیک حوضه سد گلستان. مجله علوم و مهندسی آبخیزداری ایران. دوره 1. شماره 1. صص 1-11.

https://www.sid.ir/paper/134831/fa

حلبیان، امیرحسین؛ عرب عامری، علیرضا؛ سلطانیان، محمود؛ 1391. انتخاب بهترین مکان برای احداث سد خاکی با استفاده از روش ELECTRE  (مطالعه موردی: حوضه آبخیز شاهرود- بسطام). نشریه جغرافیایی سرزمین. دوره  9 . شماره  34.  صص 137-125.

https://sarzamin.srbiau.ac.ir/article_5531.html

خدابخشی، بهناز؛ جعفری، حمیدرضا؛ 1389. بررسی کاربرد مدل دسته‌بندی چندمعیاره Electre-TRI در تعیین اهمیت آثار محیط زیستی (مطالعه موردی: ارزیابی آثار محیط زیستی طرح سد و شبکه آبیاری-زهکشی اردبیل). نشریه پژوهش‌های محیط‌زیست. دوره  1. شماره  2. صص 31-42.

http://www.iraneiap.ir/article_13064.html

خیاط خلقی، مجید؛ 1381. کاربرد روش MCDM در اولویت‌بندی زیرحوضه‌ها به‌منظور کنترل سازه‌ای سیلاب. نشریه منابع طبیعی ایران. دوره 55. شماره 4. صص 479-490.

https://ijnr.ut.ac.ir/article_13063.html

رحمتی، امید؛ طهماسبی پور، ناصر؛ پورقاسمی، حمیدرضا؛ 1394. اولویت‌بندی سیل‌خیزی زیرحوضه‌های آبخیز استان گلستان براساس آنالیز مورفومتریک و همبستگی آماری. نشریه اکوهیدرولوژی. دوره 2. شماره 2. صص 151-161.

 https://10.22059/IJE.2015.56241

روغنی، محمد؛ طباطبایی، سیدمحمودرضا؛ غفوری، عبدالمحمد؛ نمکی؛ سیدمحمد؛ 1387. اولویت‌بندی عملیات کنترل سیلاب از طریق به‌کارگیری شاخص مکانی سیل حوضه. مجله علوم و مهندسی آبخیزداری ایران. دوره 2. شماره 3. صص 43-52.

https://www.sid.ir/paper/134820/fa

سدیدی، جواد؛ حیدریان، پیمان؛ عزیزی قلاتی، سارا؛ باعقیده، محمد؛ عبدالملکی، سپیده؛ 1396. روش ترکیبی ELECTRE-FAHP  برای ارزیابی تناسب اراضی با رویکرد مکان‌یابی دفن پسماند در شهر اهواز. نشریه جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی. دوره  28 . شماره  1 (پیاپی 65). صص 99-112.

 https://10.22108/GEP.2017.97757.0

سیدمحمدی، جواد؛ جعفرزاده، علی‌اصغر، سرمدیان، فریدون؛ شهبازی، فرزین؛ قربانی، محمدعلی؛ 1397. کاربرد روش‌های ELECTRE TRI و پارامتریک در ارزیابی تناسب بخشی از اراضی دشت مغان برای کشت ذرت تحت آبیاری بارانی. نشریه دانش آب‌وخاک (دانش کشاورزی). دوره  28. شماره  2. صص 121-137.

https://water-soil.tabrizu.ac.ir/article_7839.html

شعبانی بازنشین، آرمان؛عمادی، علیرضا؛ فضل اولی، رامین؛ 1395. بررسی پتانسیل سیل‌خیزی حوضه‌های آبخیز و تعیین مناطق مولد سیل (حوضه آبخیز نکا). پژوهشنامه مدیریت حوضه آبخیز. دوره 7. شماره 14. صص 20-28.

https://10.29252/jwmr.7.14.28

شماعی، علی؛ تابعی، نادر؛ حمیدی، محمدسعید؛ 1393. به‌کارگیری روش تحلیل تصمیم‌گیری چندمتغیره ( الکتر) در رتبه‌بندی مناطق شهر اهواز. نشریه برنامه‌ریزی و آمایش فضا. دوره 18. شماره 1 (پیاپی 83). صص 25-52.

https://hsmsp.modares.ac.ir/article-21-9596-fa.html

عطایی، محمد؛ 1387. انتخاب محل مناسب برای احداث کارخانه آلومینا- سیمان با استفاده از روش الکتر. نشریه بین‌المللی علوم مهندسی. دوره 19. دوره 19. شماره 9. صص 55-63.

https://ajsr.aut.ac.ir/article_2236.html

فرجی سبکبار، حسنعلی؛ وزین، نرگس؛ سجاسی قیداری، حمداله؛ 1393. تبیین نابرابری فضایی سطح سلامت با استفاده از مدل تصمیم‌گیری الکتره (مطالعه موردی: شهرستان‌های استان خراسان رضوی). نشریه جغرافیا و توسعه ناحیه‌ای. دوره 12. شماره 22. صص 83-103.

https://10.22067/GEOGRAPHY.V12I22.13709

محمدی، علی‌اصغر؛ احمدی، حسن؛ 1390. اولویت‌بندی زیرحوضه‌ها جهت ارائه برنامه‌های احیائی آبخیزداری (مطالعه موردی: حوضه آبخیز معروف).  نشریه جغرافیایی سرزمین. دوره 8. شماره 29. صص 69-77.

https://sarzamin.srbiau.ac.ir/article_5364.html

مددی، عقیل؛ پیروزی، الناز؛ شکرزاده فرد، الهام؛ 1397. پهنه‌بندی خطر زمین‌لغزش در حوضه‌ی آبخیز آق لاقان چای، با استفاده از مدل ELECTRE. نشریه فضای جغرافیایی. دوره  18 . شماره  64. صص 199-177.

http://geographical-space.iau-ahar.ac.ir/article-1-2048-fa.html

 ملماسی، سعید؛ ارجمندی، رضا؛ نزاکتی، رؤیا؛ اله داد، زهرا؛ 1395.  استفاده از روش ELECTRE در ارزیابی ریسک زیست‌محیطی پروژه‌های سدسازی. نشریه علوم و تکنولوژی محیط‌زیست. دوره  18. شماره  4 (مسلسل 71). صص 57-72.

https://jest.srbiau.ac.ir/article_9956.html

 

Frank, E., Ramsbottom, D., Avanzi, A., 2016. Flood risk assessment and prioritisation of measures: Two key tools in the development of a national programme of flood risk management measures in Moldova, International Journal of Safety and Security Engineering ,6(3):475-484.https://10.2495/SAFE-V6-N3-475-484/003

Gourbesville, Ph., Vargas, R., 2014. Deterministic Hydrological Model for Flood Risk Assessment of Mexico City, 11th International Conference on Hydroinformatics HIC, At: New York City, USA.

Ong, M.CH., Leong, Y. T., Wan, Y. K., Leng Chew, I. M., 2021. Multi-objective Optimization of Integrated Water System by FUCOM-VIKOR Approach, Process Integration and Optimization for Sustainability, volume 5, pages43–62. https://10.1007/s41660-020-00146-3

Roy, B., 1990. The outranking approach and the foundations of ELECTRE methods, in: Bana, C., Costa, A, Reading in multiple criteria decision aid, Springer-Verlag: Beling, pp 155-166.  https://10.1007/978-3-642-75935-2_8

Roy, B., 1991. The outranking approach and the foundation of ELECTRE Methods, Theory and Decision, 31 (1): 49-73. https://10.1007/BF00134132

Scorzini, A. R., Leopardi, M., 2017. River basin planning: from qualitative to quantitative flood risk assessment: the case of Abruzzo Region (central Italy), Natural Hazards, 88(1):1-23. https://10.1007/s11069-017-2857-8

Wenchao, Qi., Chao, Ma., Hongshi, Xu., Zifan, Ch., Kai, Z., Hao, Han., 2021. A review on applications of urban flood models in flood mitigation strategies, Natural Hazards, volume 108, pages31–62. https://10.1007/s11069-021-04715-8

Yu, X., Lu, Y., Cai, M., 2018. Evaluating agro-meteorological disaster of China based on differential evolution algorithm and VIKOR, Natural Hazards, volume 94, pages671–687. https://10.1007/s11069-018-3412-y