مواجهۀ بازاندیشانه با بحران اقتصادی در زندگی روزمره: راهبردها و پیامدها

علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد

مقاله 6، دوره 18، شماره 2 - شماره پیاپی 38، اسفند 1400، صفحه 194-165   

نوع مقاله: پژوهشی- کاربردی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/social.2022.71961.1067

نویسندگان

مجتبی میرزایی^{* 1}؛ غلامرضا صدیق اورعی²؛ مهدی کرمانی²؛ احمدرضا اصغرپور ماسوله²

¹دکترای جامعه‌شناسی اقتصادی و توسعه، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

²استادیار گروه علوم اجتماعی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

بروز بحران اقتصادی و در کنار آن ظهور پدیدۀ همه‌گیر کرونا و تأثیر آن بر اوضاع اقتصادی، در سال­ های اخیر شرایط اقتصادی نامطلوبی را برای اقشار مختلف جامعه به وجود آورده است. در این شرایط خانوارها نیازمند کنش ­ها و راهبردهایی برای انطباق با شرایط و گذر از این وضعیت هستند. تحقیق حاضر نیز با هدف بررسی همین راهبردها که در شرایطی از نامطلوبیت اقتصادی از سوی خانوارها صورت می­پذیرد، گام برداشته است. این مطالعه در چهارچوب پارادایم تفسیری و برساخت­ گرا با رویکرد کیفی، تکنیک تحلیل مضمون و ابزار پرسشنامۀ نیمه‌ساخت­ یافته انجام شده است. افراد بیشتر از 18 سال نمونۀ تحقیق را تشکیل داده ­اند که برای انتخاب آن‌ها از نمونه ­گیری هدفمند از نوع در دسترس استفاده شده است. معیار ورود به مطالعه نیز سرپرست خانوار بودن نمونه ­ها در نظر گرفته شده است که در نهایت با توجه به قاعدۀ اشباع نظری با 36 نفر مصاحبه شد. نتایج تحقیق نشان داد که راهبردهای مواجهۀ شهروندان در سه دسته قرار می­گیرد: بعضی از کنش ­ها مقاومتی بودند و تنها درصدد کاهش میزان اثرات بحران­ ها بر اقتصاد خانوار و تلاش برای ادامۀ حیات بودند. برخی کنش ­ها نیز بازیابی‌کننده‌ بودند؛ بدین صورت که خانوارها در صدد حفظ سطح رفاهیِ خود قبل از بروز بحران­ ها بودند. در اینجا کنش ­های اقتصادی کوتاه‌مدت و ناپایدار بوده است و تأثیر چندانی بر بازیابی اقتصاد خانوار و دفع شوک ­های بحران نداشته ­اند. برخی کنش ­های دیگر نیز در حوزۀ راهبرد خلاقیت قرار گرفتند. در این راهبرد افراد با استفاده از شرایط هرج و مرج اقتصادی کنش­ هایی نامولد و ناکارا را برای افزایش سهم خود از اقتصاد به کار بردند. در این راهبرد منفعت عمومی نادیده گرفته می‌شود و فقط نفع شخصی مدنظر افراد قرار دارد؛ البته برخی از کنش­ های خلاق مولد با عنوان خلاق بالقوه معرفی شده­ اند که با موانع بسیار در جهت عملی‌شدن روبه‌رو بوده ­اند. در کنار این، نتایج تحقیق همچنین بیانگر اعتقاد شهروندان به تأثیرگذاری محیط و بستر اجتماع بر نحوۀ راهبردهای اقتصادی مردم بوده است؛ بدین صورت که فقدان بلوغ سیاسی علت ایجاد پیامدهایی چون اقتصاد شکننده، جامعۀ کم عیار و فرهنگ عقلانیت ستیز است؛ شرایطی که نوع راهبردها و کنش ­های اقتصادی خانوار را متأثر کرده است.

کلیدواژه‌ها

بحران اقتصادی؛ راهبردهای مواجهه؛ راهبرد مقاومت؛ فقدان بلوغ سیاسی؛ راهبرد خلاقیت

مراجع

1. احمد زاده، ع.، حیدری، ح.، ذوالفقاری، م. (1391). تحلیلی بر بحران مالی اخیر و اثر آن بر اقتصاد نفتی ایران. ماهنامه بررسی مسائل و سیاست های اقتصادی، ( 6 و 7)، 29-46.
2. اشرف، ا. (1359). موانع تاریخی رشدسرمایه داری درایران دوره قاجاریه. تهران: نشر زمینه.
3. ایزدی، م. (1387). پیدایش و گسترش بحران مالی در جهان و اثرات آن بر اقتصاد ایران. تهران: مؤسسه تحقیقاتی تدبیر اقتصاد.
4. باقری، م.، صدیق­اورعی، غ.، و فرزانه، ا. (1399)، مسئلۀ تعامل اجتماعی در خانوادۀ ایرانی. فصلنامه مسائل اجتماعی ایران، 11(2)، 33-64.
5. باقری، م.، صدیق­اورعی، غ.، و یوسفی، ع. (1398)، مسئلۀ تعامل اجتماعی در جامعۀ ایران، بازکاوی مشکلات تعامل در مجموعه مقالات گزارش وضعیت اجتماعی کشور. فصلنامه مسائل اجتماعی ایران، 10(1)، 53-80.
6. خضری، م. (1387). بررسی آثار بحران مالی در اقتصاد آمریکا بر اقتصاد ایران. فصلنامۀ مطالعات راهبردی، 12 (1)، 65-82.
7. رضایی، م. (1397). ارزیابی علل و پیامدهای عمده بحران اقتصادی در ایران. فصلنامه اقتصاد مالی، 12(42)، 201-227.
8. رنانی، م.، سرمدی، ح.، و شیخ‎ انصاری، م. (2017). نقد عقلانیت کلاسیک؛ رویکرد عقلانیت محدود (مرزبندی‎ شده) سایمون.بررسی مسائل اقتصاد ایران، 3 (2)، 71-93.‎
9. زبیری، ه. (1396). ریسک سیاسی، نهادها و کارآفرینی. فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد مقداری، 14(1) ، 173-206.‎
10. سایت بانک مرکزی ایران. https://www.cbi.ir/
11. سوئدبرگ، ر. (1396). منفعت­طلبی و ساختار اجتماعی: مباحثی در جامعه شناسی اقتصادی (ع. سعیدی، مترجم). تهران: لوح فکر.
12. شیخیانی، ح.، و موسوی، س.م. (1391). بررسی تأثیر بحران اقتصادجهانی بر متغیرهای اقتصادی ایران. حصون، (35)، 120-102.
13. صدیقی کسمایی، م. (1397). مقایسة تطبیقی دیدگاه‌های اقتصاد نئوکلاسیک، اقتصاد نهادگرا، و جامعه‌شناسی اقتصادی. بررسی مسائل اقتصاد ایران، 5 (1)، 71-90.‎
14. فاس فلد، د. (1993). بازار در پهنۀ تاریخ: نگاهی به آموزه­های اقتصادی کارل پولانی (پ. راستی، مترجم). فرهنگ توسعه، (20)، 50-48.
15. گرنفل، م. (1389). مفاهیم کلیدی پیربوردیو: محمد مهدی لبیبی (چاپ اول). تهران: شرکت نشر نقد افکار.
16. مالجو، م. (1385). رابطۀ اقتصاد و جامعه در تاریخ اقتصادی از نگاه کارل پولانی. اقتصاد و جامعه، 2 (7)، 202-211.
17. متوسلی، ا. (1391). بررسی فرایند تغییرها در تعامل­های انسانی از منظر علوم انسانی؛ با تأکید بر دو جریان اتریشی و نهادی. فصلنامه برنامه ریزی و بودجه، 17(4)، 45-68.‎
18. میرزایی، م.، صدیق اورعی، غ.، کرمانی، م.، و اصغرپور، ا. (1400). راهبردهای انطباق با بحران های اقتصادی: فراترکیب کیفی مقالات علمی از سال 2005 تا 2020.جامعه شناسی اقتصادی و توسعه، 10(1)، 297-320.
19. ولی زاده، ع.، احمدرش، ر.، و ساعی ارسی، ا. (1397). مطالعه تاریخی نقش مناسبات نظام بازار در توسعه اجتماعی ایران (با تاکید دوران معاصر). مطالعات توسعه اجتماعی ایران، 10(2)، 105-125.‎

 

20. Baumol, W. J. (1996). Entrepreneurship: Productive, unproductive, and destructive. Journal of Business Venturing, 11(1), 3-22.
21. Bourdieu, P. (1984). Distinction: A social critique of the judgement of taste. Harvard University Press.
22. Bourdieu, P. (2005). The social structures of the economy. Polity.
23. Braun, V., & Clarke, V. (2006). Using thematic analysis in psychology. Qualitative Research in Psychology, 2(3), 77-101.
24. De Grauwe, P. (2010). The financial crisis and the future of the Eurozone(No. 21). European Economic Studies Department, College of Europe.
25. Della Porta, D. (2012). Critical trust: Social movements and democracy in times of crisis.  Rivista sulle Trasformazioni Sociali, 2(4), 33-43.
26. Gardo, S., & Martin, R. (2010). The impact of the global economic and financial crisis on central, eastern and south-eastern Europe: A stock-taking exercise. ECB Occasional paper.
27. Gigerenzer, G., & Selten, R. (Eds.). (2001). Bounded rationality: The adaptive toolbox. The MIT Press.
28. Granovetter, M. (1985). Economic action and social structure: The problem of embeddedness. American Journal of Sociology, 91(3), 481-510.
29. Henrekson, M., & Roine, J. (2007). Promoting entrepreneurship in the welfare state. In The handbook of research on entrepreneurship policy (pp. 64-93). USA: Edward Elgar Publishing.
30. Holcombe, R. G. (2003). The origins of entrepreneurial opportunities. The Review of Austrian Economics, 16(1), 25-43.
31. Huang, X. (2019). Understanding Bourdieu-cultural capital and habitus. Review of European Studies, 11, 45.
32. Kapoor, S. (2010). The financial crisis-causes & cures. Friedrich-Ebert-Stiftung, EU Office Brussels.
33. Mačerinskienė, I., Ivaškevičiūtė, L., & Railienė, G. (2014). The financial crisis impact on credit risk management in commercial banks. KSI Transactions on Knowledge Society, 7(1), 1-12.
34. Mathis, K., & Steffen, A. D. (2015). From rational choice to behavioural economics. In European perspectives on behavioural law and economics (31-48). Cham: Springer.
35. Newton, K. (2001). Trust, social capital, civil society, and democracy. International Political Science Review, 22(2), 201-214.
36. North, D. C. (2005). Introduction to understanding the process of economic change. Introductory Chapters.
37. Polavieja, J. (2013). Economic crisis, political legitimacy, and social cohesion. Economic crisis, quality of work and social integration: The European experience, 256-278.
38. Powell, C. (2012). The pain in Spain: political, social and foreign policy implications of the European economic crisis. Análisis del Real Instituto Elcano.
39. Reinhart, C. M., & Rogoff, K. S. (2009). This time is different: Eight centuries of financial folly. Princeton: Princeton University Press.
40. Sarasvathy, S. D., Dew, N., Velamuri, S. R., & Venkataraman, S. (2003). Three views of entrepreneurial opportunity. In Handbook of entrepreneurship research (pp. 141-160). Boston: Springer,
41. Shane, S., & Venkataraman, S. (2000). The promise of entrepreneurship as a field of research. Academy of Management Review, 25(1), 217-226.
42. Swedberg, R. (2009). Bourdieu’s contribution to economic sociology. In Frontiers of sociology (pp. 231-244). Leiden: Brill.
43. The World Bank Annual Report. (2010). World Bank Annual Report. Washington, DC.