تحلیل انتقادی مشروعیت عقد بر صغیره به‌منظور ایجاد محرمیت

فقه و اصول

مقاله 1، دوره 55، شماره 1 - شماره پیاپی 132، خرداد 1402، صفحه 9-29   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2022.70663.1118

نویسنده

سیدمهدی احمدی نیک

استاد سطوح عالی حوزه علمیه مشهد مقدس و استادیار گروه فقه و اصول دانشگاه علوم اسلامی رضوی

چکیده

یکی از مباحث مهم و کاربردی در فقه امامیه، بحث از حیله‌های شرعی؛ ازجمله عقد موقت بر دختر صغیرهٔ غیرقابل التذاذ یا شیرخوار به‌منظور ایجاد محرمیت با مادر اوست، آن هم بدون قصد جدی بر ازدواج نه از سوی ولی صغیره و نه از سوی کسی که می‌خواهد با مادر آن صغیره محرم شود. دراین‌باره دیدگاه‌هایی از سوی فقها مطرح شده است. مشهور فقها آن را صحیح و جایز و دارای اثر دانسته و فتوا به تحقق محرمیت داده‌اند و به این‌خاطر در میان متدینان رواج دارد و به‌راحتی انجام می‌شود، اما برخی از فقها با تردید در صحت آن، چنین عقدی را محل اشکال دانسته و حکم به عدم‌تحقق محرمیت کرده‌اند. نگارنده به‌روش توصیفی‌تحلیلی و با استفاده از ابزار کتابخانه‌ای به‌بررسی این مسئله پرداخته و با تحلیل ادله و بیان اشکالات دیدگاه مشهور به این نتیجه دست یافته است که به‌کار‌گیری چنین حیله‌ای غیرصحیح و تحقق محرمیت با آن با تردید جدی و اساسی مواجه است.

کلیدواژه‌ها

عقد بر صغیره؛ ایجاد محرمیت؛ مادر صغیره؛ حیله شرعی

مراجع

قرآن کریم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی

آخوندخراسانى، محمدکاظم‌بن‌حسین‌، کفایة الأصول، قم: آل‌البیت(ع)‌، 1409ق.

آل‌عصفور، حسین‌بن‌محمد، الأنوار اللوامع فی شرح مفاتیح الشرایع، قم: مجمع البحوث العلمیة، بی‌تا.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی‌، کتاب من لایحضره الفقیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.

ابن‌زهره، حمزة‌بن‌علی، غنیة النزوع الی علمی الأصول و الفروع، قم: مؤسسۀ امام صادق(ع)، 1407ق.

ابن‌فارس، احمدبن‌فارس، معجم مقاییس اللغة، بی‌جا: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى، 1404ق.

ابن‌فهد حلی، احمدبن‌محمد، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1407ق.

ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم، لسان العرب، بیروت: دار الفکر، 1414ق.

ابوحبیب، سعدى، القاموس الفقهی لغة و اصطلاحاً، دمشق: دار الفکر، 1408ق.

احمدی‌نیک، سیدمهدی، الربا، نشأته و تطوره، مفاسده و حیله، رسالۀ سطح چهار حوزۀ علمیه، به‌راهنمایی آیت‌الله محمدهادی معرفت(ره)، 1378.

اصفهانى، ابوالحسن‌، وسیلة النجاة، قم: مهر‌، 1393.

اصفهانى، محمدحسین، الاجتهاد و التقلید: بحوث فی الأصول، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1416ق.

امامی، سیدحسن، حقوق مدنی، تهران: کتاب‌فروشی اسلامی، بی‌تا.

ایروانى، على‌، الاجتهاد و التقلید، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1422ق.

بحرانی، یوسف‌بن‌احمد، الحدائق الناضرة، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1405ق.

بحرانی، یوسف‌بن‌احمد، الدرر النجفیة من الملتقطات الیوسفیة، بیروت: دار المصطفی لاحیاء التراث العربی، 1423ق.

بحیری، محمدعبدالوهاب، حیله‌های شرعی ناسازگار با فلسفۀ فقه، ترجمۀ حسین صابری، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1376.

بهبهانى، محمدباقر‌بن‌محمداکمل، الرسائل الفقهیة، قم: مؤسسۀ علامه وحید بهبهانى، 1419ق.

جعفری لنگرودی، محمد‌جعفر، ترمینولوژی حقوق، تهران: گنج دانش، ۱۳۷۸.

حر عاملی، محمدبن‌حسن‌، تفصیل وسائل الشیعة الى تحصیل مسائل الشریعة‌، بیروت: دار احیاء التراث‌، 1403ق.

حسینی مراغى، عبد الفتاح‌بن‌على‌، العناوین الفقهیة، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1417ق.

حکیم، سیدمحسن، مستمسک العروة الوثقى، قم: دار التفسیر، 1416ق.

حلى، محمدبن‌حسن‌‌، ایضاح الفوائد، قم: اسماعیلیان، 1387.

حلى، یحیى‌بن‌سعید، الجامع للشرائع، قم: مؤسسة سیدالشهداء العلمیة، 1405ق.

خمینی، روح‌الله، توضیح المسائل، قم: مؤسسۀ فرهنگی قدر ولایت، 1375.

خمینی، روح‌الله، تحریر الوسیله، قم: نشر اسلامی، 1424ق.

خویی، ابوالقاسم، محاضرات فی الأصول، بی‌جا: انصاریان، ۱۴۱۷ق. ‌

خویی، ابوالقاسم، منهاج الصالحین، قم: مدینة العلم، 1410ق.

ذهنی بک، عبدالسلام، الحیل، المحظور منها و المشروع، مصر: شرکة مساهمة مصریة، 1946م.

راغب اصفهانى، حسین‌بن‌محمد، مفردات الفاظ القرآن، لبنان: دار العلم، 1412ق.

روحانی، صادق، فقه الصادق، قم: دار الکتاب، 1412ق.

زمانی، رسول و دیگران، «نقد‌های اخلاقی به نکاح صغیره از منظر اصول زندگی فردی و اجتماعی»، مجلۀ اخلاق زیستی، دوره 10، ش1، 1399، صص311تا322. https://doi.org/10.22037/bioeth.v10i1.31611

زمخشری، محمودبن‌عمر، الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل، بیروت: دار الکتاب العربی، 1406ق.

سبزواری، عبدالاعلی، مهذب الأحکام، نجف: آداب، 1396.

سیستانی، سیدعلی، منهاج الصالحین، قم: دفتر آیت‌الله سیستانی، 1416ق.

سیستانی، سیدعلی، توضیح المسائل، قم: دفتر آیت‌الله سیستانی، 1428ق.

شبیری زنجانى، موسى، کتاب نکاح، قم: مؤسسۀ پژوهشى رأى‌پرداز، 1419ق.

شریفی اشکوری، الیاس، منتخب فقرات فقهیه، قم: بیت آیت‌الله الیاس شریفى اشکورى، 1389‌.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، شرح کلانتر، قم: کتاب‌فروشى داورى، 1410ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی، رسائل، قم: دفتر تبلیغات اسلامى، 1421ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی، مسالک الأفهام، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیه، 1413ق.

شهیدی، مهدی، شروط ضمن عقد، تهران: مجد، 1386.

شیرازى، کاظم، شرح العروة الوثقى، به‌تقریر علی کاشف الغطاء، نجف: مؤسسۀ کاشف الغطاء، 1423ق.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر، جواهر الکلام، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1363.

صیمری، مفلح‌بن‌حسن، غایة المرام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت: دار الهادی، 1420ق.

طباطبایى، محمدحسین‌، المیزان فى تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1417ق.

طباطبائی، علی‌بن‌محمد، ریاض المسائل، قم: آل‌البیت، 1418ق.

طبرانى، سلیمان بن احمد، التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم (الطبرانى)، دار الکتاب الثقافی - اردن - اربد،  2008 م.

طبرسى، فضل‌بن‌حسن‌، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، تهران: ناصرخسرو، 1372.

طریحى، فخرالدین‌بن‌محمد، مجمع البحرین، تهران: کتاب‌فروشى مرتضوى، 1416ق.

طوسی، محمدبن‌حسن، الخلاف، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1407ق.

طوسی، محمدبن‌حسن، المبسوط فی فقه الامامیة، تهران: مرتضوی، 1387.

طوسی، محمدبن‌حسن، تهذیب الاحکام، چاپ‌چهارم، تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1407ق.

طوسی، محمدبن‌حسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، بیروت: دار صعب، 1390ق.

طوسی، محمدبن‌حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، دار إحیاء التراث العربی - لبنان - بیروت، بی تا.

عظیم‌زاده اردبیلی، فائزه و فاطمه طوقانی‌پور، «بررسی جرم ازدواج با کودک»، اندیشه‌های راهبردی زن و خانواده (مجموعۀ مقالات)، 1391، صص553تا566.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، تحریر الأحکام الشرعیة، قم: مؤسسۀ امام صادق(ع)، 1420ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، تذکرة الفقهاء، قم: آل‌البیت(ع)، 1388.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، قم: مکتب الإعلام الإسلامی، 1375.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، نهایة الأحکام، قم: آل‌البیت، 1419ق.

علم‌الهدی، علی‌بن‌حسین، الإنتصار، قم: شریف رضی، بی‌تا.

علم‌الهدی، علی‌بن‌حسین، المسائل الناصریات، تهران: رابطة الثقافة و العلاقات الإسلامیة، 1417ق.

علمی سولا، محمدرضا و علی محمدیان، «مبانی ممنوعیت استمتاع از زوجۀ نابالغ در فقه امامیه»، مطالعات راهبردی زنان، س16، ش62، 1392، صص176تا217.

عیاشى، محمدبن‌مسعود، التفسیر، تهران: مکتبة العلمیة الإسلامیة، 1380.

فاضل لنکرانی، محمد، توضیح المسائل، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1374.

فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة النکاح‌، قم: مرکز فقهى ائمۀ اطهار(ع)‌، 1421ق.

فاضل هندی، محمدبن‌حسن، کشف اللثام، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1416ق.

فخر رازی، محمدبن‌عمر، مفاتیح الغیب، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1420ق

فراهیدى، خلیل‌بن‌احمد، کتاب العین، چاپ‌دوم، قم: هجرت، 1410ق.

فیض کاشانی، ملامحسن، الوافی، اصفهان: کتابخانۀ امام امیرالمؤمنین(ع)، 1406ق.

فیض کاشانی، ملامحسن، مفاتیح الشرایع، قم: کتابخانۀ آیت‌‌الله مرعشی نجفی، بی‌تا.

قرطبی، محمدبن‌احمد، الجامع لأحکام القرآن، مصر: دار الکتب المصریه، 1354.

قمى، على‌بن‌ابراهیم‌، تفسیر القمی‌، قم: دار الکتاب‌، 1363.

کاشانی، سیدمحمود، تقلب نسبت به قانون، چاپ‌دوم، تهران: دانشگاه شهید بهشتی، 1354.

کاشف الغطاء، عباس‌، المعاملات المصرفیة، بی‌جا: مؤسسۀ کاشف الغطاء، بی‌تا.

کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، بیروت: دار صعب، 1407ق

کیهانی، منصور، حقوق رم (تعهدات)، تهران: تابان، 1342.

گلپایگانی، محمدرضا، توضیح المسائل، قم: دار القرآن، بی‌تا.

مجلسى، محمدتقى‌بن‌مقصودعلی، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، قم: مؤسسۀ فرهنگى اسلامى کوشانبور، 1406ق.

محقق حلی، جعفربن‌حسن، شرایع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم: اسماعیلیان، 1408ق.

مرتضی زبیدی، محمدبن‌محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: دار الفکر، 1414ق.

مصطفوى، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: مرکز الکتاب للترجمة و النشر، 1402ق.

مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، قم: اسماعیلیان، 1375.

مغنیه، محمدجواد، ترجمۀ تفسیر کاشف، قم: بوستان، 1378.

مفید، محمدبن‌محمد، المقنعة، قم: نشر اسلامی، 1410ق.

مقاتل‌بن‌سلیمان‌، تفسیر مقاتل، بیروت: دار احیاء التراث العربی‌، 1423ق.

مقدس اردبیلی، احمدبن‌محمد، زبدة البیان فی احکام القرآن، تهران: مرتضوی، بی‌تا.

مقری، احمدبن‌محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، قم: دار الرضی، بی‌تا.

مکارم شیرازی، ناصر، بررسى طرق فرار از ربا، قم: مدرسهٔ امام على‌بن‌ابى‌طالب(ع)، 1385.

مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1371.

مکارم شیرازی، ناصر، حیله‌هاى شرعى و چاره‌جوئى‌هاى صحیح، قم: مدرسهٔ امام علی‌بن‌ابی‌طالب(ع)، 1428ق.

مکارم شیرازی، ناصر، کتاب النکاح، قم: مدرسۀ امام على‌بن‎ابى‌طالب(ع)‌، 1424ق.

موسوی عاملی، محمدبن‌علی، نهایة المرام فی شرح مختصر شرایع الإسلام، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1411ق.

میرزای قمی، ابوالقاسم‌بن‌محمدحسن، جامع الشتات فی اجوبة السؤالات، تهران: کیهان، 1413ق.

میرزای قمی، ابوالقاسم‌بن‌محمدحسن، رسائل المیرزا القمی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1427ق.

نائینى، محمدحسین، منیة الطالب فی حاشیة المکاسب، تهران: محمدی، 1373.

نراقی، محمدبن‌احمد، مشارق الأحکام، قم: کنگرۀ نراقیین، 1422ق.

نراقى، احمدبن‌محمدمهدى، عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام، قم: دفتر تبلیغات اسلامى، 1417ق.

نراقى، احمدبن‌محمدمهدى، مستند الشیعة فی احکام الشریعة، قم: آل‌البیت(ع)، 1415ق.

نورى، حسین‌بن‌محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت: آل‌البیت(ع)، 1408ق.

وجدانی فرخ، قدرت‌الله، الجواهر الفخریة فی شرح الروضة البهیة، قم: سماء قلم، 1426ق.