بررسی نسبت واژه تسالم با مفاهیم مشابه آن

فقه و اصول

مقاله 7، دوره 55، شماره 1 - شماره پیاپی 132، خرداد 1402، صفحه 137-158   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2022.70216.1106

نویسنده

فاطمه فلاح تفتی^*

استادیار گروه فقه و حقوق اسلامی، عضو هیات علمی،دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، جمهوری اسلامی ایران

چکیده

مفهوم‌شناسی درست و فهم صحیح از لفظ، بحثی علمی است؛ ازآن‌رو که شناخت مفاهیم، نقش اصلی در ارزش‌یابی‌های علمی دارد. واژهٔ تسالم از کلمات پرکاربرد در متون فقهی معاصر است که شناسایی جایگاه و چگونگی کاربست آن می‌تواند نقش مهمی در فهم مطالب فقهی و ارزش‌گذاری راجع به آن داشته باشد. در این نوشتار به‌شیوهٔ توصیفی‌تحلیلی به بازشناسی این مفهوم و بررسی نسبت آن با مفاهیم مشابه دیگر نظیر اجماع، عدم‌خلاف، اتفاق، شهرت فتوایی و ضرورت پرداخته‌ایم. یافته‌ها بیانگر آن است که تسالم ازنظرِ بار مفهومیِ فقهی با تمام کلمات به ظاهر مشابه متفاوت است. اجماع نیاز به کاشفیت از رأی معصوم دارد و مدرکی‌بودن یا نبودن اجماع در حجیت آن مؤثر است. از اتفاق و عدم‌خلاف نیز یا مراتب پایین‌تر از اجماع در کلمات فقها اراده شده است یا کلمه‌ای هم‌معنای اجماع که می‌بایست شرایط اجماع را داشته باشد. شهرت فتوایی نیز به‌دلیل اینکه اعتبارش از عدم‌خلاف پایین‌تر است از مقایسه با تسالم خارج می‌شود. نسبت تسالم با ضرورت فقهی نیز با وجود شباهت بیشتر نسبت به بقیه تفاوت دارد؛ ازجمله ازنظرِ جزئیت تطبیقی و شمول نسبت به همهٔ فروعات، مسلّم‌بودنِ مسئله نزد خود فقیهی که ادعای تسالم کرده و نیز شمول آن نسبت به مسائل اصولی افزون بر فقهی. درنتیجه تسالم با هیچ‌کدام از مفاهیم یادشده قرابت معنایی یا ترادف ندارد.

کلیدواژه‌ها

تسالم؛ اجماع؛ اتفاق؛ عدمخلاف؛ ضرورت؛ شهرت فتوایی

مراجع

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین، کفایة الأصول، چاپ‌اول، قم: آل‌البیت(ع)، 1409ق.

آل‌طوق قطیفی بحرانی، احمدبن‌صالح، الرسائل الأحمدیة، چاپ‌اول، قم: دار المصطفی لإحیاء التراث، 1419ق.

آمدی، علی‌بن‌محمد، الأحکام فی اصول الأحکام، چاپ‌دوم، دمشق: مکتب اسلامی، 1402ق.

آملی، هاشم، المعالم المأثورة، چاپ‌اول، قم: مؤلف الکتاب، 1406ق.

ابن‌ادریس، محمدبن‌‌احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، چاپ‌دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1410ق.

ابن‌بابویه، علی‌بن‌حسین، مجموعه فتاوی ابن‌بابویه، چاپ‌اول، قم: بی‌نا، بی‌تا.

ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم، لسان العرب، چاپ‌سوم، بیروت: دار الفکر، 1414ق.

اشرفی شاهرودی، مصطفی، درس خارج فقه، 16/8/91، https://www.eshia.ir

اصفهانی، محمدحسین، حاشیۀ کتاب المکاسب، چاپ‌اول، قم: انوار الهدی، 1418ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین، الاجتهاد و التقلید: مطارح الأنظار، چاپ‌اول، قم: آل‌البیت(ع)، بی‌تا.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین، فرائد الاصول، چاپ‌پنجم، قم: اسلامی، 1416ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین، کتاب المکاسب المحرمة و البیع و الخیارات، چاپ‌اول، قم: کنگرۀ جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، 1415ق.

ایروانی، باقر، دروس تمهیدیة فی الفقه الاستدلالی علی المذهب الجعفری، چاپ‌دوم، قم: بی‌نا، 1427ق.

ایوان کیفی، محمدتقی‌بن‌عبدالرحیم، الاجتهاد و التقلید: الفصول الغرویة، چاپ‌اول، قم: دار احیاء العلوم الإسلامیة، بی‌تا.

باهری، محمد، نگرشی بر حقوق جزای عمومی (تقریرات)، چاپ‌اول، تهران: مجد، 1380.

بجنوردی، حسن‌، القواعد الفقهیة، چاپ‌اول، قم: هادی، 1419ق.

بروجردی، حسین، تبیان الصلاة، چاپ‌اول، قم: گنج عرفان، 1416ق.

بهبهانی، محمدباقربن‌محمداکمل، تعلیقة علی ذخیرة المعاد، چاپ‌اول، کربلا: مرکز احیاء التراث، 437ق.

بهبهانی، محمدباقربن‌محمداکمل، مصابیح الظلام، چاپ‌اول، قم: مؤسسة العلامة المجدد الوحید البهبهانی، 1424ق.

تبریزی، جواد، ارشاد الطالب الی التعلیق علی المکاسب، چاپ‌سوم، قم: اسماعیلیان، 1416ق.

جوهری، اسماعیل‌بن‌حماد، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، چاپ‌اول، بیروت: دار العلم للملایین، 1410ق.

جوادی آملی،عبدالله، درس خارج فقه، 7/12/95. https://www.eshia.ir

حسن، خالد رمضان، معجم اصول الفقه، چاپ‌اول، قاهره: المدنی، 1418ق.

حسینی شاهرودی، سیدمحمودبن‌علی، کتاب الحج، چاپ‌اول، قم: انصاریان، 1402ق.

حسینی عاملی، محمدجوادبن‌محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة، چاپ‌اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1419ق.

حسینی مراغی، عبدالفتاح‌بن‌علی، العناوین الفقهیة، چاپ‌اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.

حکیم، محسن، مستمسک العروة الوثقی، چاپ‌اول، قم: دار التفسیر، 1416ق.

خمینی، روح‌‌الله، الاجتهاد و التقلید: تنقیح الأصول، چاپ‌اول، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی (قدس سره)، 1418ق.

خمینی، روح‌‌الله، البیع، به‌تقریر حسن طاهری خرم‌آبادی، چاپ‌اول، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام الخمینی (قدس سره)، 1428ق.

خمینی، روح‌‌الله، کتاب الطهارة، چاپ‌اول، قم: حکمت، 1376ق.

خمینی، سیدمصطفی، کتاب البیع، چاپ‌اول، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی (قدس سره)، 1418ق.

خوارزمی، محمدبن‌احمد، مفاتیح العلوم، چاپ‌اول، بیروت: دار المناهل، 1428ق.

خویی، ابوالقاسم، موسوعة الإمام الخوئی، چاپ‌اول، قم: مؤسسۀ احیاء آثار الإمام الخوئی، 1418ق.

خویی، ابوالقاسم، الهدایة فی الأصول، چاپ‌اول، قم: صاحب الامر(عج)، 1417ق.

خویی، محمدتقی، الشروط او الالتزامات التبعیة فی العقود، چاپ‌اول، بیروت: دار المورخ العربی، 1414ق.

راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد، مفردات الفاظ القرآن، چاپ‌اول، سوریه: دار العلم، 1412ق.

زحیلی، وهبه، اصول الفقه الاسلامی، چاپ‌اول، دمشق: دار الفکر، 1406ق.

ساعدی، جعفر، «اجماع در اندیشۀ شیعی»، فصلنامۀ فقه اهل بیت(ع)، ش42، 1384، صص150تا199.

سبحانی تبریزی، جعفر، الوسیط فی اصول فقه، چاپ‌چهارم، قم: مؤسسهٔ امام صادق(ع)، 1388.

سیفی مازندرانی، علی‌اکبر، دلیل تحریر الوسیلة، چاپ‌اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1415ق.

شبیری زنجانی، سید موسی، 7/10/1394، https://www.eshia.ir

شریعت اصفهانی، فتح‌الله‌بن‌محمدجواد، ابانة المختار فی ارث الزوجة من ثمن العقار، چاپ‌اول، قم: دار القرآن الکریم، 1405ق.

شوکانی، محمد، ارشاد الفحول الی تحقیق الحق من علم الأصول، چاپ‌اول، دمشق: دار الکتاب العربی، 1419ق.

شهید ثانی، زین الدین‌بن‌علی، مسالک الأفهام الی تنقیح شرائع الإسلام، چاپ‌اول، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة، 1413ق.

صاحب‌بن‌عباد، اسماعیل‌بن‌عباد، المحیط فی اللغة، چاپ‌اول، بیروت: عالم الکتاب، 1414ق.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر‌، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، چاپ‌هفتم، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.

صدر، محمد، ماوراء الفقه، چاپ‌اول، بیروت: دار الأضواء، 1420ق.

صدر، محمدباقر، المعالم الجدیدة للاصول، چاپ‌دوم، تهران: النجاح، 1395ق.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم، الحاشیة علی الإلهیات، چاپ‌اول، قم: بیدار، بی‌تا.

طباطبایی حکیم، محمدسعید، مصباح المنهاج: کتاب الطهارة، چاپ‌اول، قم: المنار، بی‌تا.

طباطبایی یزدی، محمدکاظم، حاشیة المکاسب، چاپ‌دوم، قم: اسماعیلیان، 1421ق.

طباطبایی، علی‌بن‌محمد، ریاض المسائل، چاپ‌اول، قم: آل‌البیت(ع)، 1418ق.

طریحی، فخرالدین‌بن‌محمد، مجمع البحرین، چاپ‌سوم، تهران: کتاب‌فروشی مرتضوی، 1416ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف‌، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، چاپ‌دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف‌، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، چاپ‌اول، مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة، 1412ق.

علم‌الهدی، علی‌بن‌حسین، رسائل، چاپ‌اول، قم: دار القرآن الکریم، 1405ق.

غزالی، محمدبن‌محمد، المستصفی فی علم الاصول، چاپ‌اول، بیروت: دار الارقم، بی‌تا.

فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد، کتاب العین، چاپ‌دوم، قم: هجرت، 1410ق.

فیومی، احمدبن‌محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، چاپ‌اول، قم: دار الرضی، 1418ق.

کاشف الغطاء نجفی، حسن‌بن‌جعفر، انوار الفقاهة؛ کتاب البیع، چاپ‌اول، نجف: مؤسسۀ کاشف الغطاء، 1422ق.

کوه‌کمری، سید محمدبن‌علی‌حجت، کتاب البیع، چاپ‌دوم: قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1409ق.

گلپایگانی، محمدرضا، الدر المنضود فی احکام الحدود، چاپ‌اول، قم: دار القرآن الکریم، 1412ق.

گلدوزیان، ایرج، حقوق جزای عمومی ایران، چاپ‌چهارم، تهران: جهاد دانشگاهی، 1376.

مامقانی، محمدحسن‌بن‌عبدالله، حاشیة علی رسالة فی قاعدة من ملک، چاپ‌اول، قم: مجمع الذخائر الإسلامیة، 1350ق.

مامقانی، محمدحسن‌بن‌عبدالله، غایة الآمال فی شرح کتاب المکاسب، چاپ‌اول، قم: مجمع الذخائر الإسلامیة، 1316ق.

محسنی، مرتضی، دورۀ حقوق جزای عمومی، مسئولیت کیفری، چاپ‌اول، تهران: گنج دانش، 1376.

محقق سبزواری، محمدباقر‌بن‌محمدمؤمن، ذخیرة المعاد فی شرح الإرشاد، چاپ‌اول، قم: آل‌البیت(ع)، 1427ق.

مرتضی زبیدی، محمدبن‌محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، چاپ‌اول، بیروت: دار الفکر، 1414ق.

مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، چاپ‌اول، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1368.

مصطفوی، محمدکاظم، فقه المعاملات، چاپ‌اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1423ق.

مصطفوی، محمدکاظم، مائة قاعدة فقهیة، چاپ‌چهارم، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1421ق.

مصطفوی، سیدکاظم، درس خارج فقه، 88/07/20؛ 17/10/90؛ 27/10/91؛ 13/10/90؛ 19/9/97 ؛ 28/6/95؛ 28/1/98، https://www.eshia.ir

مظاهری، درس خارج فقه، 15/1/90.

مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، چاپ‌پنجم، قم: نشر اسلامی، 1430ق.

مغنیه، محمدجواد، فقه الإمام الصادق(ع)، چاپ‌دوم، قم: انصاریان، 1421ق.

مقتدایی، مرتضی، درس خارج فقه، 30/7/96، https://www.eshia.ir.

مقدس اردبیلی، احمدبن‌محمد، زبدة البیان فی احکام القرآن، چاپ‌اول، تهران: المکتبة الجعفریة، بی‌تا.

مکارم شیرازی، ناصر، انوار الاصول، به‌تقریر احمد قدسی، چاپ‌دوم، قم: مدرسۀ امام علی‌بن‌ابی‌طالب(ع)، 1428ق.

مکارم شیرازی، ناصر، کتاب النکاح، چاپ‌اول، قم: مدرسۀ امام علی‌بن‌ابی‌طالب(ع)، 1424ق.

مکارم شیرازی، ناصر، الربا و البنک الإسلامی، چاپ‌اول، قم: مدرسۀ امام علی‌بن‌ابی‌طالب(ع)، 1422ق.

موسوی اردبیلی، عبدالکریم، فقه الحدود و التعزیرات، چاپ‌دوم، قم: مؤسسة النشر لجامعة المفید(ره)، 1427ق.

موسوی بجنوردی، محمد، قواعد فقهیه، چاپ‌سوم، تهران: عروج، 1401ق.

موسوی خوانساری، احمد، جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، چاپ‌دوم، قم: اسماعیلیان، 1405ق.

موسوی قزوینی، علی، ینابیع الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام، چاپ‌اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1424ق.

میرزای قمی، ابوالقاسم‌بن‌محمدحسن، جامع الشتات فی اجوبة السؤالات، چاپ‌اول، تهران: کیهان، 1413ق.

نائینی، محمدحسین، فوائد الاصول، چاپ‌اول، قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه، 1376.

نائینی، محمدحسین، منیة الطالب فی حاشیة المکاسب،چاپ‌اول، تهران: محمدی، 1373ق.

نراقی، احمدبن‌محمدمهدی، عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام، چاپ‌اول، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1417ق.

نراقی، احمدبن‌محمدمهدی، رسائل و مسائل، چاپ‌اول، قم: کنگرۀ نراقیین ملا مهدی و ملا احمد، 1422ق.

هاشمی شاهرودی، محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، چاپ‌اول، قم: مؤسسۀ دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، 1426ق.

همدانی، رضا‌بن‌محمدهادی، حاشیه کتاب المکاسب، چاپ‌اول، قم: جناب مؤلف، 1420ق.