تأثیر وجود یا فقدان قید «فی الاسلام» در روایت «لا ضرر و لا ضرار» در استنباط مسائل فقهی

فقه و اصول

مقاله 2، دوره 55، شماره 1 - شماره پیاپی 132، خرداد 1402، صفحه 31-52   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2022.68947.1056

نویسنده

حیدر باقری اصل^*

استاد دانشگاه تبریز

چکیده

یکی از مسائل روایتِ «لَاضَرَرَ وَ لَاضِرارَ»، طرح و بررسیِ تأثیرِ وجود یا فقدان عبارتِ «فِی الْاِسْلَامِ» در استنباط مسائل فقهیِ آن است. در این خصوص، پژوهش جامع و مستقلی انجام نگرفته است و جستار حاضر درصدد انجام این کار و پاسخ‌گویی به این سؤال اصلی و سؤالات فرعی مرتبط با آن به‌روش تحلیلی‌استنادی و کتابخانه‌ای است بدین‌گونه که وجود یا فقدان عبارتِ فِی الْاِسْلَامِ تأثیر مستقیم در استنباط مسائل فقهیِ این روایت دارد. این نوشتار، اثر وجود عبارت «فِی الْاِسْلَامِ» در روایت «لَاضَرَرَ وَ لَاضِرارَ» را در تأسیسی‌بودنِ ماهیت حکم مستفاد از روایت و نیز نفی ضرر از روابط حقوقی ضرری بین مردم و نیز انطباق بر احکام شرعی ضرری پی‌جویی کرده است. چنین حکم ضرری در مکاتب حقوقیِ بشری بی‌سابقه است.

کلیدواژه‌ها

ضرر؛ ضِرار؛ نفی حکم ضرری؛ نهی از اضرار

مراجع

قرآن کریم، ترجمۀ ناصر مکارم شیرازی، چاپ‌اول، قم: مدرسۀ امیرالمؤمنین، 1374.

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین، کفایة الاصول، محشی ابوالحسن مشکینی، چاپ‌نهم، بی‌جا: کتاب‌فروشی اسلامی، 1366.

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین، حاشیة علی فرائد الاصول، قم: اسماعلیان، بی‌تا.

ابن‌اثیر، علی‌بن‌محمد، النهایة فی غریب الحدیث و الاثر، به‌تحقیق: ظاهر احمد زاوی و محمود محمد طناحی، چاپ‌دوم، بیروت: علمی، 1399ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی، کتاب من لا یحضره الفقیه، نجف: حیدری، 1378ق.

ازهری، محمد‌بن‌احمد، تهذیب اللغة، اشراف نحمد عوض مرعب و به‌تعلیق محمد سلامی و عبدالکریم حامد، بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین، فرائد الاصول، چاپ‌اول، قم: نشر اسلامی، 1407ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین، المکاسب، به‌تنظیم گروه تحقیق آثار شیخ انصاری، چاپ‌اول، قم: مجمع الفکر الاسلامی، 1420ق.

باقری اصل، حیدر، اصول مفردات قرآن کریم، چاپ‌اول، تبریز: انتشارات دانشگاه تبریز، 1391.

جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولوژی حقوق، چاپ‌ششم، تهران: گنج دانش، 1372.

جمعی از مؤلفان، جامع المقدمات، به‌تصحیح و تعلیق مدرس افغانی، چاپ‌دوم، قم: هجرت، 1367.

جوهری، اسماعیل‌بن‌حماد، صحاح اللغة و صحاح العربیة، بیروت: دار العلم للملایین، بی‌تا.

حر عاملی، محمدبن‌حسن، وسائل الشیعة الی تحصیل المسائل الشریعة، به‌تصحیح محمد رازی، بیروت: احیاء دار التراث، 1387.

حلی، محمدبن‌حسن‌، ایضاح الفوائد، چاپ‌اول، قم: اسماعیلیان، 1388.

حیدری، علی نقی، اصول الاستنباط، چاپ‌اول، قم: مفید، 1379ق.

خمینی، روح‌الله، بدائع الدرر فی قاعدة نفی لاضرر، چاپ‌سوم، قم: مؤسسۀ نشر و تنظیم آثار امام خمینی، 1415ق.

خمینی، روح‌الله، الرسائل، قم: مهر، بی‌تا.

راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد، المعجم لمفردات الفاظ القرآن، به‌تحقیق ندیم مرعشی، تهران: مرتضوی، بی‌تا.

رجبی، محمود، روش تفسیر قرآن، چاپ دوم، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1385.

سبحانی، جعفر، اصول الحدیث و احکامه فی الدرایة، چاپ‌اول، قم: نشر اسلامی، 1412ق.

سیوطی، عبدالرحمن‌بن‌ابی‌بکر، البهجة المرضیة فی شرح الألفیه، با حواشی ابوطالب و دیگران، تهران: اسلامی، بی‌تا.

شرتونی، رشید، مبادی العربیة، به‌تنقیح حمید محمدی، چاپ‌اول، بی‌جا: دار الفکر، 1417ق.

شریعت اصفهانی، فتح‌الله‌بن‌محمدجواد، رسالة لاضرر، چاپ‌اول، قم: مؤسسهٔ نشر اسلامی، بی‌تا.

شیخ بهایی، محمدبن‌حسین، الوجیزة فی الدرایة، تهران: بی‌نا، 1397ق.

صدر، محمدباقر، حلقات: دروس فی علم الاصول، ترجمۀ نصرالله حکمت، چاپ‌دوم، قم: دار العلم، 1394.

صدر، محمدباقر، دروس فی علم الاصول، چاپ‌دوم، بیروت: دار الکتب اللبنانی مکتبة المدرسه، 1406ق.

طباطبایی، محمدکاظم، حاشیة المکاسب، قم: اسماعیلیان، 1378ق.

طریحی، فخرالدین‌بن‌محمد، مجمع البحرین، تهران: مرتضوی، 1362.

طوسی، محمدبن‌حسن، تهذیب الاحکام فی شرح المقنعة، به‌تحقیق سیدمحمدحسن موسوی خراسانی و تصحیح محمد آخوندی، چاپ‌چهارم، تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1365.

طوسی، محمدبن‌حسن، الخلاف، تصحیح محمد آخوندی، به‌تحقیق سیدعلی خراسانی و دیگران، چاپ‌اول، قم: دفتر نشر اسلامی، 1390.

عمید زنجانی، عباسعلی، قواعد فقه؛ بخش حقوق خصوصی، چاپ‌اول، تهران: سمت، 1386.

فیروزآبادی، محمدبن‌یعقوب، قاموس المحیط، بیروت: طاهر احمد زاوی، 1399ق.

قمی، ابوالقاسم، قوانین الأصول، تبریز: چاپ سنگی، 1316.

کلینی، محمدبن‌یعقوب، اصول الکافی، بیروت: دار التعارف، 1401ق.

کلینی، محمدبن‌یعقوب، فروع الکافی، بیروت: دار التعارف، 1401ق.

مجمع العلمی الإسلامی، کتاب الهدایة فی النحو، اعداد لجنة تنظیم الکتب الدراسیة، چاپ‌هفتم، قم: افست اتحاد، قم، 1408ق.

محقق حلی، جعفربن‌حسن، شرائع الإسلام، چاپ‌اول، بیروت: مؤسسهٔ معارف اسلامی، 1415ق.

محقق داماد، سیدمصطفی، قواعد فقه: بخش مدنی، چاپ‌سوم، تهران: بی‌نا، 1370.

محمدی، ابوالحسن، قواعد فقه، چاپ‌پنجم، تهران: یلدا، 1373.

محمدی، ابوالحسن، مبانی استنباط در حقوق امامیه، چاپ‌سوم، تهران: دانشگاه تهران، 1358.

مشکینی، علی، اصطلاحات الاصول، حکمت، چاپ‌دوم، قم: حکمت، 1348.

مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، چاپ‌دوم، نجف: معارف اسلامی، 1386ق.

مقری، احمدبن‌محمد، مصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، چاپ‌اول، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1430ق.

مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیة، چاپ‌سوم، بی‌جا: مدرسۀ امیرالمؤمنین، 1411ق.

موسوی بجنوردی، محمد، القواعد الفقهیة، به‌تحقیق مهدی مهریزی و محمدحسین درایتی، چاپ‌اول، قم: هادی، 1419ق.

نایینی، محمدحسین، منیة الطالب فی شرح المکاسب، چاپ‌اول، تهران: محمدی، 1373ق.

نراقی، احمدبن‌محمدمهدی، عوائد الایام، چاپ‌دوم، قم: بصیرتی، 1408ق.

نراقی، احمدبن‌محمدمهدی، مشارق الاحکام، به‌تحقیق حسن وحدتی شبیری، بی‌جا: کنگرۀ بزرگداشت محققان ملامحمد و ملااحمد نراقی، 1422ق.