بررسی و نقد نظریه‌های ارزش مبادلی با تأکید بر تمایز ارزش شأنی و فعلی

فقه و اصول

مقاله 4، دوره 55، شماره 1 - شماره پیاپی 132، خرداد 1402، صفحه 75-95   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2022.72322.1178

نویسندگان

محمد علی راغبی^{* 1}؛ محمد تقی تولمی²

¹دانشیار دانشگاه قم

²دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق دانشگاه قم

چکیده

ارزش مبادلی ازجمله مهمترین موضوعاتِ مطرح در علم اقتصاد است که در فقه نیز تحت‌عنوان مالیت مدّنظرِ فقیهان قرار گرفته است و در هر دو علم نظریه‌های گوناگونی راجع به منشأ آن ارائه شده است. مطالعهٔ نظریه‌های رایجِ ارزش نشانگر آن است که در این نظریات با نگاهی ایستا به ارزش مبادلی نظر شده است و از آن به‌عنوان برایندی نقطه‌ای یاد شده که معلول علل و عواملی است که در مقطعی از زمان، منشأ ایجاد ارزش می‌شوند.
در این نوشتار به‌روش توصیفی‌تحلیلی درصدد اثبات این موضوع هستیم که ارزش مبادلی، معلولِ فرایندی پویا، خطی و جریان‌مند است که در طول زمان با طی مراحل مختلف از شأنیت به فعلیت می‌رسد. در این راستا، با معرفی دو قسمِ مالیت و ارزش مبادلی شأنی و فعلی و درنتیجه تمایز مال شأنی و فعلی مشخص می‌شود که غفلت از اقسام ارزش از سویی و عدم‌تحلیل دقیق فرایند شکل‌گیریِ ارزش از سوی دیگر، منشأ اختلافات و اشتباهات در نظریه‌های ارزش شده است.

کلیدواژه‌ها

نظریه؛ ارزش مبادلی؛ شأنی؛ فعلی؛ اقتصاد اسلامی

مراجع

اسمیت، آدام، ثروت ملل، ترجمۀ سیروس ابراهیم‌زاده، تهران: پیام، 1357.

اشتهاردى، على‌پناه، مدارک العروة، چاپ‌اول، تهران: دار الأسوة، 1417ق.

اصفهانى، محمدحسین، حاشیۀ کتاب المکاسب، چاپ‌اول، قم: انوار الهدى، 1418ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین، کتاب المکاسب، به‌تحقیق محمد کلانتر، چاپ‌سوم، قم: مؤسسۀ مطبوعاتى دار الکتاب، 1410ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین، کتاب المکاسب، چاپ‌اول، قم: کنگرۀ جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى، 1415ق.

امامى، سید حسن، حقوق مدنى ، 6 جلد، تهران، انتشارات اسلامیة، بی­تا

ایروانى نجفی، محمدباقر، حاشیة المکاسب، چاپ‌اول، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1406ق.

باربر، ویلیام، سیر اندیشه‌های اقتصادی، ترجمۀ حبیب‌الله تیموری، تهران: انتشارات آموزش انقلاب، 1370.

بجنوردى، حسن‌، القواعد الفقهیة، چاپ‌اول، قم: هادی، 1419‍ق.

تبریزى، جواد، استفتائات جدید، چاپ‌اول، قم: دفتر آیت‌الله تبریزی، بی‌تا.

توانایان - فرد، حسن؛ فرهنگ تشریحی اقتصادی؛ تهران: نشر الکترونیکی و اطلاع رسانی جهان رایانه؛ 1385

زائرى، محمدجعفر، هدى الطالب فی شرح المکاسب، چاپ‌اول، قم: دار الکتاب، 1416ق.

حسینی عاملى، محمدجوادبن‌محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة، چاپ‌‌اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1419ق.

حکیم، سیدمحسن، نهج الفقاهة، چاپ‌اول، قم: 22 بهمن، بی‌تا.

خمینى، روح‌الله، المکاسب المحرمة، چاپ‌اول، قم: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى قدس سره، 1415ق.

خمینى، روح‌الله، نجاة العباد، چاپ‌اول، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى قدس سره، 1422ق.

خویى، ابوالقاسم، مصباح الفقاهة: المکاسب، بی‌جا: توحیدی، بی‌تا.

دنیس، هانری، ارزش، ترجمۀ ب کیوان، تهران: نوبهار، 1358.

دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، تهران، مؤسسه دهخدا، 1359

رحمانی، محمد، قاعده اتلاف، مجلۀ فقه اهل البیت علیهم السلام سال 1376، ش 11و12 ،صص240تا2279

روحانى، صادق، المسائل المستحدثة، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.

زاهدی‌وفا، محمدهادی و باقری علی، «تحلیلی بر نظریۀ ارزش و توزیع در اقتصادنا»، دو فصلنامۀ مطالعات اقتصاد اسلامی، س7، ش13، پاییز و زمستان1393 ،صص57تا86..

ژید، شارل و شارل ریست، تاریخ عقاید اقتصادی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1370.

سبحانی، حسن، نگرشی بر تئوری ارزش، تهران: امیرکبیر، 1369.

سبزوارى، عبدالأعلى، مهذب الأحکام، چاپ‌چهارم، قم: المنار، 1413ق.

سند، محمد، سند العروة الوثقى: کتاب الطهارة، چاپ‌اول، قم: صحفى، 1415ق.

سند، محمد، سند العروة الوثقى: کتاب النکاح، چاپ‌اول، قم: فدک، 1429ق.

شهیدی تبریزى، میرفتاح، هدایة الطالب الی اسرار المکاسب، چاپ‌اول، تبریز: اطلاعات، 1375.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، چاپ‌هفتم، لبنان: دار إحیاء التراث العربی، 1404ق.

صدر، محمدباقر، اقتصادنا، چاپ‌اول، قم: دفتر تبلیغات اسلامى شعبۀ خراسان، 1417ق.

طباطبایى قمی، تقى، عمدة المطالب فی التعلیق على المکاسب، چاپ‌اول، قم: کتاب‌فروشى محلاتى، 1413ق.

علامه حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء (ط - القدیمة)، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام،1388 ق

علامه حلى، حسن‌بن‌یوسف‌، تذکرة الفقهاء، چاپ‌اول، قم: آل‌البیت(ع)، 1414ق.

علینقی لنگری، محمدامین، الگوی مطلوب سود بانکی در نظام بانکداری اسلامی بر اساس آموزه‌های فقه امامیه، پایان‌نامۀ دکتری رشتۀ مدیریت مالی به راهنمایی غلام رضا مصباحی مقدم، تهران: دانشگاه امام صادق، 1394.

قدیری اصلی، باقر، سیر اندیشۀ اقتصادی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1368.

گلپایگانى، محمدرضا، بلغة الطالب فی التعلیق على بیع المکاسب، چاپ‌اول، قم: خیام، 1399.

مطهری، مرتضی، مجموعۀ آثار شهید مطهری، تهران: صدرا، 1387.

مقدس اردبیلى، احمدبن‌محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان، چاپ‌اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1403ق.

مکارم شیرازى، ناصر، انوار الفقاهة: کتاب البیع، چاپ‌اول، قم: انتشارات مدرسۀ امام علی‎بن‎ابی‌طالب(ع)، 1425ق.

موسوی خلخالى، محمدمهدى، فقه الشیعة: کتاب الإجارة، چاپ‌اول، تهران: مرکز فرهنگى انتشارات منیر، 1427ق.

میگ، رونالد، پژوهشی در نظریۀ ارزش-کار، ترجمۀ م. سوداگر، تهران: مؤسسۀ تحقیقاتی اقتصادی و اجتماعی پازند، 1358.

یوسفی، احمدعلی، خرید و فروش اسکناس، قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه، 1389.