قلمروِ تأثیر سؤال راوی با محوریت قاعدة العبرة

فقه و اصول

مقاله 5، دوره 55، شماره 2 - شماره پیاپی 133، شهریور 1402، صفحه 95-122   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2022.72671.1197

نویسندگان

محمد زنده دل^{* 1}؛ سید علی دلبری²

¹استاد سطح عالی حوزه علمیه خراسان

²دانشیار دانشگاه علوم اسلامی رضوی

چکیده

از قواعد پرکاربرد در استنباط احکام، «العبرة بعموم اللفظ لا بخصوص السبب» است که فقیه را در شناسایی قلمروِ حکم یاری می‌رساند. اغلب روایاتی که دربردارنده حکم عام است در پاسخ به سؤال خاصِ راوی صادر شده است و اینکه معیار در این‌گونه احادیث، عمومیتِ پاسخ معصوم است یا خصوصیت سؤال راوی، مدِّنظر و محل بحث است. سؤال راوی به‌عنوان یکی از اسبابِ صدور حدیث این قابلیت را دارد که جواب عام معصوم را تحدید کند، ولی قاعدۀ «العبرة» بر عمومیت و شمول پاسخ دلالت می‌کند. این نوشتار به‌‌روش توصیفی‌تحلیلی می‌کوشد با تأمل در نظریات اصولی و بررسی واکنش فقیهان در مواجهه با قاعدۀ «العبرة»، تصویر دقیقی از این قاعده و مجاری آن پیش روی مخاطبان قرار دهد. حاصل پژوهش اینکه قاعدۀ «العبرة» نقش مهمی در توسعهٔ احکام شرعی دارد و ابزاری ظهورساز شناخته می‌شود. اجماع قولی و عملی، سیرۀ اهل بیت و ادلۀ حجیت ظواهر برای اعتبار این قاعده کفایت می‌کند و ازجمله مقومات این قاعده عبارت‌اند از: مسبوق‌بودنِ کلام معصوم به سؤال، استقلال جواب معصوم و عدم‌مخالفت آن با قواعد شرعی.

کلیدواژه‌ها

«العبرة» بعموم اللفظ؛ سؤال راوی؛ سبب حکم؛ خصوصیت مورد

مراجع

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. الخصال. قم: جامعۀ مدرسین. چاپ‌اول، 1362.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. کتاب من لا یحضره الفقیه. قم: جامعۀ مدرسین. چاپ‌دوم، 1413ق.

ابن‌فهد حلی، احمدبن‌محمد. المقتصر من شرح المختصر. قم: مجمع البحوث الإسلامیة. چاپ‌اول، 1410ق.

ابن‌فهد حلی، احمدبن‌محمد. المهذب البارع. قم: جامعۀ مدرسین. چاپ‌اول، 1407ق.

اراکى، محمد‌على. اصول الفقه. قم: مؤسسۀ در راه حق. چاپ‌اول، 1375.

اراکى، محمد‌على. کتاب الصلاة. قم: مؤلف. چاپ‎اول، 1421ق.

اراکى، محمد‌على. کتاب النکاح. قم: مؤلف. چاپ‌اول، 1421ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. فرائد الأصول. قم: مجمع‌ الفکر. چاپ‌پنجم، 1424ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. کتاب المکاسب. قم: کنگره، چاپ‌اول، 1415ق.

آخوند‌خراسانی، محمد‌کاظم. کتاب فی الوقف. قم: جامعۀ مدرسین. چاپ‌اول، 1413ق.

آشتیانى، محمدحسن. بحر الفوائد. بیروت: مؤسسۀ تاریخ عربی. چاپ‌اول، 1429ق.

آشتیانى، محمدحسن. کتاب القضاء. قم: زهیر. چاپ‌اول، 1425ق.

بحرانى، یوسف‌بن‌احمد. حدائق الناضرة. قم: جامعۀ مدرسین. چاپ‌اول، 1405ق.

جاپلقى، محمدشفیع. القواعد الشریفة. قم: مؤلف. چاپ‌اول، بی‌تا.

حائری‌ یزدی، عبدالکریم. درر الفوائد. قم: مؤسسۀ نشر اسلامی. چاپ‌ششم، 1418ق.

حر عاملی، محمدبن‌حسن. وسائل‌ الشیعة. قم: آل‌‌البیت. چاپ‌اول، 1409ق.

حسینی ‌شاهرودی، محمود. نتائج الأفکار فی الأصول. قم: آل مرتضی. چاپ‌اول، 1385.

حکیم، محمد‌سعید. التنقیح. بیروت: مؤسسة الحکمة للثقافة الإسلامیة. چاپ‌اول، 1431ق.

حلى، محمدبن‌حسن. ایضاح الفوائد. قم: اسماعیلیان. چاپ‌اول، 1387ق.

خرازى، محسن. عمدة الأصول. قم: مؤسسۀ در راه حق. چاپ‌اول، 1422ق.

خمینى، روح‌الله. کتاب البیع. تهران: مؤسسۀ نشر آثار امام‌خمینی. چاپ‌اول، بی‌تا.

خمینى، مصطفی. تحریرات فی الأصول. قم: مؤسسۀ نشر آثار امام‌خمینی. چاپ‌اول، 1418ق.

خوانسارى، محمد‌هاشم. معدن الفوائد و مخزن الفرائد. قم: مؤلف. چاپ‌اول، 1317ق.

خویى، ابوالقاسم. غایة المأمول. قم: مجمع ‌الفکرۀ اول، 1428ق.

رشتى، حبیب‌الله. بدائع الأفکار. قم: آل‌البیت. چاپ‌اول، 1312ق.

روحانى، محمد. المرتقى إلى الفقه الأرقى. تهران: مؤسسة الجلیل للتحقیقات الثقافیة. چاپ‌اول، 1419ق.

روحانى، محمد‌صادق. زبدة الأصول. تهران: حدیث دل. چاپ‌دوم، 1382ق.

سبزوارى، محمد‌باقر. کفایة الأحکام. قم: جامعۀ مدرسین. چاپ‌اول، 1423ق.

سیستانی، علی. اختلاف الحدیث بی‌جا: بی‌نا. 1396ق.

شهید اول، محمدبن‌مکی. غایة المراد. قم: انتشارات دفتر تبلیغات حوزه. چاپ‌اول، 1414ق.

شهیدثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. الروضة البهیة. قم: کتابفروشى داورى. چاپ‌اول، 1410ق.

شهیدثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. تمهید القواعد الأصولیة و العربیة. قم: انتشارات دفتر تبلیغات حوزه. چاپ‌اول، 1416ق.

شهیدثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. حاشیة الإرشاد. قم: انتشارات دفتر تبلیغات حوزه. چاپ‌اول، 1414ق.

شهیدثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. رسائل الشهید الثانی. قم: انتشارات دفتر تبلیغات حوزه. چاپ‌اول، 1421ق.

شهیدثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. روض الجنان فی شرح إرشاد الأذهان. قم: انتشارات دفتر تبلیغات حوزه. چاپ‌اول، 1402ق.

شیخ بهایی، محمدبن‌حسین. الحبل المتین. قم: کتاب‌فروشی بصیرتی. چاپ‌اول، 1390ق.

صاحب‌جواهر، محمد‌حسن. جواهر الکلام. بیروت: دار احیاء التراث العربی. چاپ‌هفتم، 1404ق.

صالحى مازندارنى، اسماعیل. مفتاح الأصول. قم: صالحان. چاپ‌اول، 1424ق.

صدر، محمد‌باقر. بحوث فی شرح عروة العروة. قم: مجمع الشهید الصدر. چاپ‌دوم، 1408ق.

صیمرى، مفلح‌بن‌حسن. غایة المرام. بیروت: دار الهادی. چاپ‌اول، 1420ق.

طباطبایى، علی‌بن‌محمد. ریاض المسائل. قم: آل‌البیت. چاپ‌اول، 1418ق.

طباطبایی، محمد‌حسین. المیزان. بی‌جا: اسماعیلیان. بی‌تا.

طبرسی، فضل‌بن‌حسن. المؤتلف من المختلف. مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة. 1410ق.

طبرسی، فضل‌بن‌حسن. مجمع البیان فی تفسیر القرآن. بی‌جا: دار العلوم، چاپ‌اول، 1426ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. الإستبصار. تهران: دار الکتب‌ الإسلامیة، چاپ‌اول، 1390ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. الخلاف. قم: جامعۀ مدرسین. چاپ‌اول، 1407ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. العدة. قم: محمد‌تقی علاقه‌بندیان. چاپ‌اول، 1417ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. تهذیب الأحکام. تهران: دار الکتب الإسلامیة. چاپ‌چهارم، 1407ق.

عاملی، جواد. مفتاح الکرامة. قم: جامعۀ مدرسین. چاپ‌اول، 1419ق.

عراقى، ضیاءالدین. شرح تبصرة المتعلمین. قم: جامعۀ مدرسین. چاپ‌اول، 1414ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. تحریر الأحکام. قم: مؤسسۀ امام صادق(ع). چاپ‌اول، 1420ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. تذکرة الفقهاء. قم: آل‌‌البیت. چاپ‌اول، 1414ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. تهذیب الوصول. لندن: مؤسسۀ امام‌علی‌(ع). چاپ‌اول، 1380ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. مختلف الشیعة. قم: جامعۀ مدرسین. چاپ‌دوم، 1413ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. منتهی المطلب. مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة. چاپ‌اول، 1412ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. نهایة الأحکام فی معرفة الأحکام. قم: آل‌البیت. چاپ‌اول، 1419ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. نهایة الوصول. قم: مؤسسۀ امام صادق‌(ع). چاپ‌اول، 1425ق.

علم‌الهدى، على‌بن‌حسین. الذریعة. تهران: دانشگاه تهران. چاپ‌اول، 1376ق.

فاضل مقداد، مقدادبن‌عبدالله. التنقیح الرائع. قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی. چاپ‌اول، 1404ق.

فیاض، محمداسحاق. تعالیق مبسوطة علی العروة الوثقی. قم: محلاتی. چاپ‌اول، بی‌تا.

فیاض، محمداسحاق. تعالیق مبسوطة علی مناسک الحج. قم: محلاتى. چاپ‌اول، بی‌تا.

فیض‌ کاشانى، محمدمحسن. معتصم الشیعة، تهران: مدرسۀ شهید مطهری. چاپ‌اول، 1429ق.

قطب راوندى، سعید‌بن‌هبة‌الله. فقه القرآن. قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی. چاپ‌دوم، 1405ق.

کاشف الغطاء، مهدى. احکام المتأجر المحرمة. نجف: مؤسسۀ کاشف الغطاء. چاپ‌اول، 1423ق.

کاشف‌الغطاء، حسن. انوار الفقاهة: کتاب البیع. نجف: مؤسسۀ کاشف الغطاء. چاپ‌اول، 1422ق.

کرباسی، محمدابراهیم. اشارات الاصول. بی‌جا: مؤلف. چاپ‌اول، بی‌تا.

کلباسى، محمد. رسائل المحقق الکلباسى. قم: بی‌نا. چاپ‌اول، بی‌تا.

کلینی، محمدبن‌یعقوب. الکافی. تهران: دار الکتب‌ الإسلامیة. چاپ‌چهارم، 1407ق.

لارى، عبدالحسین. التعلیقة على ریاض المسائل. قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة. چاپ‌اول، 1418ق.

مجاهد، محمدبن‌علی. مفاتیح الأصول. قم: آل‌البیت. چاپ‌اول، 1296ق.

محقق حلى، جعفربن‌حسن. نکت النهایة، قم: جامعۀ مدرسین. چاپ‌اول، 1412ق.

محقق خوانسارى، حسین‌بن‌محمد. مشارق الشموس. بی‌جا: بی‌نا. 1430ق.

محقق کرکی، علی‌بن‌حسین. جامع المقاصد. قم: آل‌البیت. چاپ‌دوم، 1414ق.

محقق‌داماد، محمد. کتاب الخمس. قم: دار الإسراء. چاپ‌اول، 1418ق.

محمدى بامیانى، غلامعلى. دروس فی الکفایة. بیروت: دار المصطفی. چاپ‌اول، 1430ق.

مدنى تبریزى، یوسف. درر الفوائد فی شرح الفرائد. قم: بصیرتی. چاپ‌سوم، 1403ق.

مصطفوی، کاظم. درس خارج فقه «شرط مطهریت ارض». 3/12/1393.

مظفر، محمد‌رضا. اصول الفقه. قم: دار التفسیر. چاپ‌پنجم، 1381.

مقدس اردبیلى، احمدبن‌محمد. مجمع الفائدة و البرهان. قم: جامعۀ مدرسین. چاپ‌اول، 1403ق.

موسوى حمامى، محمد‌على. هدایة العقول. بغداد: مکتبة الحمامی. چاپ‌اول، 1426ق.

موسوی قزوینى، ابراهیم. ضوابط الأصول. قم: مؤلف. چاپ‌اول، 1371ق.

موسوی قزوینى، على. الحاشیة على قوانین الأصول. قم: تبریزی. چاپ‌اول، 1299ق.

میرزای قمى، ابوالقاسم‌بن‌محمدحسن. قوانین الأصول. تهران: مکتبة العلمیة الإسلامیه. چاپ‌دوم، 1378ق.

میرزای قمى، ابوالقاسم‌بن‌محمدحسن. رسائل المیرزا القمی. قم: دفتر تبلیغات اسلامی خراسان. چاپ‌اول، 1427ق.

نائینى، محمد‌حسین. اجود التقریرات. مقرر: ابوالقاسم خویی، قم: عرفان. چاپ‌اول، 1352.

نجم‌آبادى، ابوالفضل. الأصول. قم: مؤسسۀ آیت‌الله بروجردی. چاپ‌اول، 1380ق.

نراقى، محمد‌مهدى. انیس المجتهدین. قم: بوستان کتاب. چاپ‌اول، 1388ق.

نورى، حسین. مستدرک الوسائل. بیروت: آل‌البیت. چاپ‌اول، 1408ق.

هلال، هیثم. معجم مصطلح الأصول. بیروت: دار الجلیل. چاپ‌اول، 1424ق.

همدانى، رضا. الفوائد الرضویة. تهران: کتاب‌فروشی جعفری. چاپ‌اول، 1377ق.

همدانى، رضا. مصباح الفقیه. قم: مؤسسۀ جعفریه. چاپ‌اول، 1416ق.

وحید بهبهانى، محمد‌باقر. الفوائد الحائریة. قم: مجمع الفکر. چاپ‌اول، 1415ق.

وحید بهبهانى، محمد‌باقر. حاشیة الوافی. قم: مؤسسۀ وحید بهبهانی. چاپ‌اول، 1426ق.

یزدى، محمدکاظم. حاشیة فرائد الأصول. قم: دار الهدی. چاپ‌اول، 1426ق.