مقایسه و بررسی ریشه شناختی واژه های زبان هورامی با ریشۀ اوستایی، فارسی باستان و میانه از منظر واج شناسی تاریخی- تطبیقی (مطالعۀ موردی: گویش عبدالملکی)

زبانشناسی و گویش های خراسان

مقاله 12، دوره 13، شماره 2 - شماره پیاپی 25، اسفند 1400، صفحه 307-330   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlkd.2022.74774.1082

نویسندگان

رضا قنبری عبدالملکی^{* 1}؛ آیلین فیروزیان پور اصفهانی²؛ آیدا فیروزیان پوراصفهانی³

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه دامغان

²استادیار زبان شناسی همگانی دانشگاه دامغان

³دانشگاه امام رضا (ع)

چکیده

زبان‌های هورامی و فارسی که هر دو از خانوادۀ زبان‌های ایرانی غربی‌اند؛ متأثر از زبان اوستایی نیز بوده و تا دورۀ میانه در بسیاری از شکل‌های تلفظ، همسان بوده‌اند. از این رو، زبان هورامی به دلیل نزدیک بودن به ریشه‌های کهن زبان فارسی، منبع خوبی برای احیای صورت‌های مهجور در این زبان است. از آن‌جاکه هورامی در تأثیرپذیری از فارسی جدید تا حد زیادی محتاط بوده است؛ شماری از گویش‌های آن، از جمله گویش عبدالملکی، برخی از ویژگی‌های آوایی زبان‌های قدیمی‌تر ایرانی را در خود حفظ کرده‌اند. با توجه به این موضوع، جستار حاضر با بررسی 76 واژه در گویش عبدالملکی، به کشف ریشه‌های اوستایی، فارسی باستان و میانه در آنها پرداخته است. روش پژوهش حاضر، توصیفی- تحلیلی است. داده‌ها در بخش هورامی، از طریق مصاحبه با گویشورانِ عبدالملکی و با ضبط گفتار آنها، و در بخش فارسی باستان و میانه، با مراجعه به کتاب‌های «تاریخ زبان فارسی» و «فرهنگ کوچک زبان پهلوی»، به ترتیب از خانلری و مکنزی گردآوری شده‌اند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد واج‌های /v/، /č/، /h/، /ž/، /k/، و /n/ در گویش عبدالملکی، همچنان شکل کهن خود را حفظ کرده و از نظر تحول، به دوره‌های باستان و میانه نزدیک‌ترند. خوشۀ همخوانی /sp/ در این گویش، بازمانده از زبان مادی می‌باشد. همخوان /y/ آغازی فارسی باستان که در فارسی میانه و جدید، بدل به /j/ شده؛ در گویش عبدالملکی همچنان باقی مانده است. واکۀ /i/ باستانی که در تحول تا فارسی جدید، به /a/ تبدیل شده‌اند؛ در این گویش به همان شکل اوستایی و فارسی میانه حفظ شده است. واژه‌هایی که در گویش عبدالملکی مختوم به /a/ هستند از صورت /-ag/ فارسی میانه مشتق شده‌اند. به‌طورکلی گویش مطالعه‌شده در این جستار، از لحاظ تحولات تاریخی واج‌ها نسبت به زبان فارسی جدید محافظه‌کارتر است و ساختار واجیِ آن شباهت زیادی به فارسی باستان و پهلوی دارد.

کلیدواژه‌ها

واج شناسی؛ زبان هورامی؛ گویش عبدالملکی؛ فارسی باستان؛ فارسی میانه

مراجع

آقاگل­زاده، فردوس؛ و حسین داوری (1388)." بررسی ریشه­شناختی واژه­های انگلیسی با ریشۀ فارسی میانه"، مطالعات ایرانی، سال هشتم، شمارۀ شانزدهم، پاییز، صص 35- 48

2 ـ باقری، مهری (1380)، واج­شناسی تاریخی زبان فارسی، تهران: نشر قطره

3 - جعفری دهقی، محمود؛ و شیما جعفری دهقی (1399). " تحول تاریخی برخی واج­ها در تالشیِ مرکزی"، زبان­شناسی گویش­های ایرانی، سال 5، شمارۀ 1، بهار و تابستان، صص 181- 193

4 ـ زرشناس، زهره؛ محمودزهی، موسی؛ و بهجت قاسم­زاده (1397). "بررسی تاریخی و تطبیقی چند واج ایرانی باستان در گویش بلوچی بمپوری، زبان­شناسی و گویش­های خراسان، بهار و تابستان، شمارۀ پیاپی 18، صص 125- 149

5 - سجادی، مهدی؛ و عالیه کرد زعفرانلو (1393)." فرایندهای واجی همخوانی در واژه­های مشترک بین زبان فارسی معیار و زبان هورامی (گویش هورامان تخت)"، مطالعات زبان و گویش­های غرب ایران، سال اول، شمارۀ 4، بهار، صص 73- 100

6 - سلیمی، منصور (1392)، بررسی و توصیف زبان هورامی (گویش پاوه­ای)، تهران: نشر احسان

7 ـ شفایی، شراره، حاجیانی، فرخ، محمودی، محسن (1398)." بررسی ریشه­شناختی واژه­هایی از گویش اوزی"، زبان­شناسی گویش­های ایرانی، سال 4، شمارۀ 1، صص 27- 46

8 ـ قنبری عبدالملکی، رضا، فیروزیان پوراصفهانی، ایلین (1400)." تحلیل برخی از فرایندهای واجی در گویش اورامی شمال ایران در چارچوب واج­شناسی زایشی و نظریۀ بهینگی (مطالعۀ موردی: گویش عبدالملکی)"، مطالعات زبان­ها و گویش­های غرب ایران، دورۀ 9، شمارۀ پیاپی 35، زمستان، صص 73- 103

9 - مطلّبی، محمد، شیبانی فرد، فاطمه (1392)." مواردی از واج­شناسی تاریخی گویش رودباری کرمان"، ادب و زبان، سال 16، شمارۀ 34، پاییز و زمستان، صص 311- 329

10 - نقشبندی، شهرام (1375)، نظام آوایی گویش هورامی (گونۀ شهر پاوه) از دیدگاه واج­شناسی زایشی و واج­شناسی جزء مستقل، پایان­نامۀ کارشناسی ارشد زبان­شناسی همگانی، دانشگاه علامه طباطبایی

11- نقشبندی، شهرام (1399). "ناسوده­شدگی انفجاری­های لثوی در هورامی گونۀ پاوه". جستارهای زبانی. 11 (55). 81- 110

12- Crystal. D (2008). A Dictionary of Linguistics and Phonetics. 6th ed. Oxford: Blackwell.

13- Gunter, M. M. (2003). The A to Z of the Kurds. Lanham: Scarecrow Press.

14- Lazard, G. (1992). Grammar of Contemporary Persian. Cosa Mesa: Mazda publishers.

15- Leezenberg, M. (1992). Gorani Influence on Central Kurdish: Substratum or Prestige Borrowing?, Retrieved from: http: // www.fwi.uva.nl/research/illc.

16- MacKenzie, D. N. (1966). The Dialect of Awroman (Hawrāmān-ī Lahōn): Grammatical Sketch, Texts, and Vocabulary. København: The Royal Danish Academy of Science and Letters

17- MacKenzie, D. N. (1987). Avroman: The Dialect of Avroman. Retrieved from Encyclopedia of Iranica: http://www.iranica.com/articles/avromani-the-dialect-of-avroman-q

18-MacKenzie, D. N. (2002). Gurani. Retrieved from Encyclopedia of Iranica: http://www.iranica.com/articles/gurani