حل تعارض فریقین در مصداق «دابّة الارض» آیه 82 سوره نمل

علوم قرآن و حدیث

مقاله 4، دوره 54، شماره 1 - شماره پیاپی 108، شهریور 1401، صفحه 73-92   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2022.72358.1175

نویسندگان

بی بی زهرا شهیدپور^{* 1}؛ وحیده فخار نوغانی²

¹دانشجوی دکتری قرآن و متون اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد

²استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

«دابّه» به معنای موجودی متحرک و جاندار، 14 مرتبه در قرآن به کار رفته‌­است و با توجه به معنا و سیاق آیات آشکار می‌گردد که این واژه عام بوده و بر جنبندگان اعم از انسان و حیوان دلالت دارد. اما یکی از آیاتی که میان مفسران شیعه و اهل سنت مورد مناقشه است، آیه 82 سوره نمل می­‌باشد که خداوند می­فرماید: «وَ إِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ أَخْرَجْنا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ تُکَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ کانُوا بِآیاتِنا لا یُوقِنُونَ»؛ و هنگامى که وعده عذاب ما بر آنان حتمى و لازم شود، جنبنده‌‏اى را از زمین براى آنان بیرون مى‌‏آوریم که با آنان سخن مى‏‌گوید. زیرا مردم پیش از این به آیات ما یقین نداشتند. بیشتر شیعیان، تبادر معنایی حاصل از لفظ «دابه» را دلیل بر رجعت حضرت علی(علیه السلام) می‌دانند و وجود برخی از روایات را مؤید نظر خود می‌دانند. اما اهل سنت رویکردی کاملاً متفاوت داشته و با استناد به برخی روایات «دابّه» را حیوانی عجیب‌الخلقه و افسانه‌ای می‌دانند. با این وجود هر دو دسته در این که «دابّة الارض» در آخرالزّمان خروج می‌کند و خروجش از نشانه‌های قیامت است، اتفاق‌نظر دارند. این نوشتار با هدف حل تعارض میان فریقین، تحقیقی بنیادی بوده و به دلیل بررسی مصداق «دابّة الارض» در آیات و روایات و استفاده از کتب و اسناد، تحقیقی موردی و کتابخانه‌ای است.

کلیدواژه‌ها

رجعت؛ فریقین؛ دابّة الارض؛ آیه 82 نمل؛ نشانه قیامت

مراجع

قرآن کریم

ابن‏‌ابى‏‌حاتم، عبدالرحمن بن محمد، تفسیر القرآن العظیم، چاپ سوم، مکتبة نزار مصطفى الباز، ریاض، 1419ق.

ابن حنبل، احمد بن محمد، مسند الإمام أحمد بن حنبل‏، محقق: غضبان، عامر و جمعی از نویسندگان، مؤسسة الرسالة، بیروت‏، چاپ اوّل، 1416ق.‏

ابن شهر آشوب مازندرانى، محمد بن على، مناقب آل أبی طالب علیهم السلام، علامه‏، قم، چاپ اول، 1379ق.

ابن‏‌عربى، محمد بن على، تفسیر ابن عربى، تحقیق رباب، سمیر مصطفى‏، چاپ اول، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1422ق.

ابن‌فارس، أحمد بن فارس، ‏معجم مقاییس اللغة، مصحح: هارون، عبد السلام محمد‏، چاپ اول‏، مکتب الاعلام الاسلامی‏، قم، 1404ق

ابن ماجه، محمد بن یزید، سنن الحافظ‏، محقق: معروف، بشار عواد، چاپ اوّل، دار الجیل، بیروت، 1418ق‏.

ابن منظور، محمد بن مکرم‏، لسان العرب‏، مصحح: میر دامادى، جمال الدین،‏ چاپ سوم، دار الفکر، بیروت،‏ ‏1414ق‏.

ابوالفتوح رازى، حسین بن على، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، چاپ اول، بنیاد پژوهشهاى آستان قدس رضوی، مشهد،1408ق.

استرآبادى، على، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، چاپ اول، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم،1409ق.

آلوسى، محمود بن عبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، چاپ اوّل، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1415ق.

امامی، محمد؛ احمدی فر، مصطفی، عباسی، فریدون،  «رهیافتی نو بر حجیت خبر واحد در تفسیر (با تکیه بر دیدگاه شیخ طوسی)»، آموزه های قرآنی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، شماره 29، بهار و تابستان 98.

بهادری جهرمی، روح الله، «مصداق شناسی آیه دابّة الارض با توجه به روایات»، فصلنامه علمی پژوهشی حدیث پژوهی، شماره 18، 1396.

ترمذى، محمد بن عیسى، الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی‏، تحقیق و شرح: شاکر، احمد محمد، چاپ اوّل، دار الحدیث، قاهره، 1419ق.

تیمى، یحیى بن سلام‏، تفسیر یحیى بن سلام التیمى البصرى القیروانى، ‏چاپ اول، دار الکتب العلمیة، بیروت‏، 1425ق.

ثقفى تهرانى، محمد، روان جاوید در تفسیر قرآن مجید، چاپ دوم، برهان، تهران، 1398ق.

جعفری، احمد و هادیان شیرازی، عبدالرسول، معناشناسی دابّة الارض و نگاهی نو به مفهوم آن، همایش ملی واژه پژوهی در علوم اسلامی، اردیبهشت1395.

حسینی زبیدی، محمد مرتضى، تاج العروس من جواهر القاموس‏، مصحح: على هلالى و علی سیرى، چاپ اول،‏ دارالفکر، بیروت،‏ 1414ق‏.

حسینى همدانى، محمد، انوار درخشان در تفسیر قرآن، چاپ اول، لطفى ، تهران، 1404ق.

حلى، حسن بن سلیمان بن محمد، مختصر البصائر، مصحح: مظفر، مشتاق‏، چاپ اول، ‏ مؤسسة النشر الإسلامی، قم، 1421ق.

خویی، سیدابوالقاسم، البیان فی تفسیرالقرآن، إحیاء آثار الامام خویی، قم، بی تا.

راغب اصفهانى، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن،‏ محقق: داوودى، صفوان عدنان،‏ چاپ اول، دار الشامیة، بیروت، ‏1412ق‏.

زمخشرى، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل، چاپ سوم، دار الکتاب العربی، بیروت،1407ق .

سمرقندى، نصر بن محمد، تفسیر السمرقندى المسمى بحر العلوم، چاپ اول، دار الفکر، بیروت، 1416ق.

سیوطى، عبدالرحمن بن ابى‏بکر، الدر المنثور فى التفسیر بالماثور، چاپ اول، کتابخانه عمومى حضرت آیت الله العظمى مرعشى، قم، 1404ق.

شاه‌‏عبدالعظیمى، حسین، تفسیر اثنى عشرى، چاپ اول، میقات، تهران، 1363.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، أسرار الآیات و أنوار البیّنات، مصحح: خواجوی، محمد، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، تهران، 1360.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، مکتبة المصطفوی، قم، 1368.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، مفاتیح الغیب، مصحح: خواجوی، محمد، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، تهران،1363.

صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد صلّى الله علیهم، چاپ دوم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، قم، 1404ق.

صنعانى، عبدالرزاق بن همام، تفسیر القرآن العزیز، چاپ اول، دار المعرفة، بیروت،1411ق.

طباطبایی، محمدحسین، المیزان تفسیرالقرآن، چاپ دوم، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت، 1390ق.

طبرسى، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، چاپ اول، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، قم، 1412ق.

طبرى، محمد بن جریر، جامع البیان فى تفسیر القرآن، چاپ اول، دار المعرفة، بیروت، 1412ق.‏

طنطاوی، بن جوهری، الجواهر فی تفسیرالقرآن، چاپ اوّل، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1425ق.

عیاشى، محمد بن مسعود، تفسیر العیّاشی، مصحح: رسولى محلاتى، سید هاشم‏، چاپ اول، المطبعة العلمیة، تهران، 1380ق.

قرشى بنابى، على‌‏اکبر، تفسیر احسن الحدیث، چاپ دوم، بنیاد بعثت، تهران، 1375.

قرشى بنابى، على‌‏اکبر، قاموس قرآن،‏ چاپ ششم، دار الکتب الإسلامیة، تهران،‏1371.

قمى، على بن ابراهیم، تفسیر القمی، مصحح: موسوى جزائرى، طیّب‏، چاپ سوم، دارالکتاب، قم، 1404ق.

کاشانى، فتح‌‏الله بن شکرالله، منهج الصادقین فی إلزام المخالفین، چاپ اول، کتابفروشى اسلامیه، تهران، بی تا.

کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، چاپ چهارم، الإسلامیة، تهران، 1407ق.

مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار، چاپ دوم، دار إحیاء التراث العربی‏، بیروت، 1403ق.

معرفت، محمدهادی، التفسیر الأثری الجامع، موسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، قم، 1387.

مغنیه، محمدجواد، ترجمه تفسیر کاشف، چاپ اول، بوستان کتاب، قم، 1378.

مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، چاپ دهم، دار الکتب الإسلامیة، ‏ تهران، 1371.

نقی زاده، حسن و موسوی نیا، سعیده سادات، بررسی مصداق دابّة الارض در روایات فریقین، علوم حدیث، شماره 53، پاییز 1388.

نیری، عصمت و دیگران، تفسیر تطبیقی دابّة الارض در آیه 82 نمل و ارتباط آن با رجعت، مطالعات تفسیری، شماره23، پاییز 1394.