ابزارهای تمایزگذاری فاعل و مفعول در عربی و فارسی: رویکردی تطبیقی-در زمانی

زبانشناسی و گویش های خراسان

مقاله 4، دوره 14، شماره 1 - شماره پیاپی 26، فروردین 1401، صفحه 105-133   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlkd.2022.73456.1069

نویسنده

روح الله مفیدی^*

استادیار زبان‌شناسی، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی قزوین، قزوین، ایران

چکیده

این مقاله با نگاهی درزمانی (تاریخی) به بررسی و مقایسۀ تحولات دو زبان عربی و فارسی در سه حوزۀ آرایش واژگانی، مطابقه و حالت­نمایی به ­مثابه ابزارهای متمایزکردن فاعل و مفعول پرداخته‌است. درواقع، مسئلۀ اصلی این پژوهش، بررسی و پیگیری تحولاتی بوده که در تاریخِ این دو زبان در زمینۀ روش­های تفکیک فاعل و مفعول رخ داده‌است. در زبان عربی، گونۀ عربی قدیم با دو گونۀ امروزی­اش مقایسه شده و در فارسی نیز تحولات مذکور از دورۀ باستان تا امروز دنبال شده‌است. داده­های عربی قدیم و فارسی از منابع مکتوب استخراج شده و بخش میدانیِ این پژوهش، گردآوری داده­هایی از عربی خوزستان و لبنان ازطریق مصاحبه با شش گویشور (سه گویشور از هرکدام) به­ وسیلۀ ابزار پرسشنامه و توصیف تصویر بوده‌است. تحلیل داده ­ها نشان می­دهد که زبان عربی ابزار حالت­نمایی را ازدست داده، ابزار مطابقه را گسترش داده‌ و میزان اتکای زبان بر ابزار آرایش واژگانی بیشتر شده‌است. درمقابل، فارسی در طول تاریخ خود، ابزارهای حالت­نمایی و مطابقه را از دست داده و مجدداً هردو را بازسازی کرده و آرایش واژگانی ارکان اصلی جمله­ اش نیز تغییری نکرده‌است. همچنین در این پژوهش، هیچ شواهدی مبنی بر تأثیرگذاری عربی و فارسی بر یکدیگر در این حوزه­ ها یافت نشد و ظاهراً این تحولات، درون­ زبانی بوده ­اند یا دست­کم این دو زبان در این زمینه تحت تأثیر یکدیگر نبوده­ اند.

کلیدواژه‌ها

آرایش واژگانی؛ حالت‌نمایی؛ عربی؛ فارسی؛ مطابقه

مراجع

1. إبن­عقیل، بهاء­الدین عبدالله (1400ق). شرح إبن­عقیل علی ألفیه. الطبعه العشرون. القاهره: دارالتراث.
2. ابوالقاسمی، محسن (1375). دستور تاریخی زبان فارسی. تهران: سمت.
3. احمدی گیوی، حسن (1380). دستور تاریخی فعل. تهران: قطره.
4. برونر، کریستوفر ج. (1376). نحو زبان‌های ایرانی میانه غربی، ترجمۀ سعید عریان. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی.
5. بهرامی، فاطمه و والی رضایی (1393). «تبیین دستوری نمایه­سازی مفعول در زبان فارسی». پژوهش­های زبان­شناسی، 11، 1-18.
6. ترجانی­زاده، احمد (1348). شرح معلقات سبع. تبریز: چاپخانه شفق.
7. جهان­پناه تهرانی، سیمین­دخت (1380). «ضمیر متصل -ِش و داشتن، دو گرایش تازه در فارسی گفتاری امروز تهران». مجلۀ زبانشناسی، 31، 19-42.
8. چنگیزی، احسان (1397). دستور زبان فارسی باستان. تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
9. دبیرمقدم، محمد (1392). رده­شناسی زبان­های ایرانی. تهران: سمت.
10. ----------- (1384). «پیرامون را در زبان فارسی». پژوهش­های زبان­شناختی فارسی (مجموعه­مقالات)، 83-148. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
11. راسخ­مهند، محمد (1396). «آیا زبان فارسی در حال تغییر رده است؟». در: محمدرضا رضوی و مرضیه صناعتی (ویراستاران)، جشن­نامۀ دکترمحمد دبیرمقدم: مجموعه­مقالات زبان‌شناختی، 147-165. تهران: کتاب بهار.
12. ------------ (1389). «واژه­بست­های فارسی در کنار فعل». پژوهش­های زبان­شناسی، 3، 75-85.
13. ------------ (1385). «شیوۀ نشان دادن فاعل و مفعول در زبان فارسی». مجلۀ زبانشناسی، 41و42، 85-96.
14. رضایی، والی و فاطمه بهرامی (1394). مبانی رده­شناسی زبان. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
15. رضائی، حدائق (1390). «جایگاه هسته در زبان فارسی: تأملی از دیدگاه رده­شناسی درزمانی». پژوهش­های زبان­شناسی، 5، 35-46.
16. رضائی باغ­بیدی، حسن (1388). تاریخ زبان­های ایرانی. تهران: مرکز دائره­المعارف بزرگ اسلامی.
17. الشرتونى، رشید (1387). مبادی العربیه فی الصرف و النحو، چاپ پنجم. قم: دارالعلم.
18. شریفی، شهلا (1387). «آرای هاوکینز در حوزۀ رده­شناسی آرایش واژه­ها و بررسی انطباق یا عدم انطباق این آرا بر آرایش واژه­ها در زبان فارسی». زبان و زبان­شناسی، 7، 78-96.
19. شکرانی، رضا (1374). «پژوهشی پیرامون پدیدۀ اعراب در مقایسه با مقوله­های نقش و وجه دستورزبان فارسی». مجلۀ پژوهشی دانشگاه اصفهان، 7، 49-65.
20. فرشیدورد، خسرو (1391). فعل و گروه فعلی و تحول آن در زبان فارسی. تهران: سروش.
21. ماهوتیان، شهرزاد (1378). دستورزبان فارسی از دیدگاه رده­شناسی، ترجمۀ مهدی سمائی. تهران: نشر مرکز.
22. متقی­زاده، عیسی، حیات عامری و طاهره خان­آبادی (1397). «بررسی مقابله­ای نظام وجه امری در زبان فارسی و عربی». مطالعات تطبیقی فارسی و عربی، 5، 119-145.
23. محمدبیگی، شاهرخ و مهدی محمدبیگی (1395). «مقایسه لهجه صنعاء با عربی فصیح». فصلنامه هنر زبان، ش1، 5-19.
24. مفیدی، روح­الله (1398). «رده­شناسی نظام حالت اسم در زبان عربی». علم زبان، 10، 7-41.
25. ---------- (1395). «شکل­گیری ساختواژۀ نمود و وجه در فارسی نو». دستور، 12، 3-68.
26. ---------- (1386). «تحول نظام واژه­بستی در فارسی میانه و نو»؛ دستور، 3، 133-152.
27. منشی­زاده مجتبی و محمدامین ناصح (1386). «نگاهی رده­شناختی به نحو زبان فارسی میانه پهلوی». نشریۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، 22، 235-257.
28. ناتل خانلری، پرویز (1365). تاریخ زبان فارسی. تهران: فردوس.
29. نغزگوی کهن، مهرداد (1389). «چگونگی شناسایی موارد دستوری­شدگی». پژوهش­های زبان و ادبیات تطبیقی، 2، 149-165.
30. Ahmad, Amer (2016). Case in Standard Arabic: A dependent case approach. PhD dissertation, York University, Toronto.
31. Al-Balushi, Rashid (2015). “The accusative case suffixes in Standard Arabic: Where from?”. The International Journal of Arabic Linguistics (IJAL), 1(1), 28-66.
32. ------------------------ (2013). “Verbal and nominal case suffixes in Standard Arabic: A unified account”. Brill’s Annual of Afroasiatic Languages and Linguistics, 5, 35-82.
33. ------------------------ (2011). Case in Standard Arabic: The untraveled paths. PhD dissertation, University of Toronto, Toronto.
34. Aoun, Joseph E., Elabbas Benmamoun, and Lina Choueiri (2010). The syntax of Arabic. Cambridge: Cambridge University Press.
35. Bahloul, Maher (2008). Structure and function of the Arabic verb. London/New York: Routledge.
36. Benmamoun, Elabbas (2000). The feature structure of functional categories: A comparative study of Arabic dialects. Oxford: Oxford University Press.
37. Blake, Barry J. (2004). Case, 2^nd Cambridge: Cambridge University Press.
38. Brunner, Christopher J. (1977). A syntax of Western Middle Iranian. Delmar, New York: Caravan Books.
39. Brustad, Kristen E. (2000). The syntax of Spoken Arabic: A comparative study of Moroccan, Egyptian, Syrian, and Kuwaiti dialects. Washington, DC: Georgetown University Press.
40. Btoosh, Mousa A. (2017). “Case and word order alternation in Standard Arabic: An optimality theoretic account”. SKASE Journal of Theoretical Linguistics, 14, 24-47.
41. Cowell, Mark W. (1964). A reference grammar of Syrian Arabic (based on the dialect of Damascus). Washington: Georgetown University Press.
42. Dryer, Matthew S. (2013). “Order of subject, object and verb”. In: Dryer, Matthew S. and Martin Haspelmath (eds.), The world atlas of language structures online. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology (http://wals.info/chapter/81, accessed 20 January 2021).
43. ---------------------- (2007). “Word order”. In: Shopen, Timothy (ed.), Language typology and syntactic description, Vol. I: Clause structure, 2^nd ed, 61-131. Cambridge: Cambridge University Press.
44. Faghiri, Pegah and Pollet Samvelian (2014). “Constituent ordering in Persian and the weight factor”. In: Piñón, Christopher (ed.), Empirical issues in syntax and semantics 10, CNRS, 215-232.
45. Fassi Fehri, Abdelkader (2012). Key features and parameters in Arabic grammar. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins.
46. ----------------------------- (1993). Issues in the structure of Arabic clauses and words. Dordrecht: Kluwer Academic.
47. Fuß, Eric (2005). The rise of agreement: A formal approach to the syntax and grammaticalization of verbal inflection, Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins.
48. Gruber-Miller, Ann M. (1990). “Loss of nominal case endings in the Modern Arabic dialects: Evidence from Southern Palestinian Christian Middle Arabic texts”. In: Mushira Eid (ed.), Perspectives on Arabic linguistics I: Papers from the first annual symposium on Arabic linguistics, 235-253. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins.
49. Haig, Geoffrey (2019). “Grammaticalization and inflectionalization in Iranian”. In: Narrog, Heiko and Bernd Heine (eds), Grammaticalization from a typological perspective, 57-78. Oxford: Oxford University Press.
50. Hallberg, Andreas (2016). Case Endings in Spoken Standard Arabic. PhD dissertation, Lund University, Faculties of Humanities and Theology.
51. Hasselbach, Rebecca (2013). Case in Semitic: Roles, relations, and reconstruction. Oxford: Oxford University Press.
52. Josephson, Judith (2013). “The fate of the subjunctive in late Middle Persian”. In: Josephson, Folke and Ingmar Söhrman (eds.), Diachronic and typological perspectives on verbs, 57-77. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins.
53. Karimi, Simin (2005). A minimalist approach to scrambling: Evidence from Persian. Berlin/New York: Mouton de Gruyter.
54. Kent, Roland G. (1953). Old Persian: Grammar, texts, lexicon, 2^nd New Haven, Connecticut: American Oriental Society.
55. Larson, Richard and Hiroko Yamakido (2005). “Ezafe and the deep position of nominal modifiers”. Paper presented at the Barcelona workshop on adjectives and adverbs. Universitat Pompeu Fabra, Barcelona.
56. Lazard, Gilbert (1963). La Langue des plus Anciens Monuments de la Prose Persane. Paris: Klincksieck.
57. Maggi, Mauro and Paola Orsatti (2018). “From Old to New Persian”. In: Sedighi, Anousha and Pouneh Shabani-Jadidi (eds.), The Oxford handbook of Persian linguistics, 7-51. Oxford: Oxford University Press.
58. Marmorstein, Michal (2016). Tense and text in Classical Arabic: A discourse-oriented study of the Classical Arabic tense system. Leiden/Boston: Brill.
59. Moinzadeh, Ahmad (2001). An antisymmetric, minimalist approach to Persian phrase structure. PhD dissertation, University of Ottawa, Canada.
60. Noda, K. (1980). “Ergativity in Middle Persian”. 1-18. University of Nagoya, Typescript.
61. Roberts, Taylor (2001). “Deriving second position”. Canadian Journal of Linguistics, 46 (1/2), 127-153.
62. Roy, Isabelle A. (2013). Non-verbal predication: Copular sentences at the syntax-semantics interface. Oxford: Oxford University Press.
63. Samiian, Vida (1994). “The Ezafe construction: Some implications for the theory of X-bar syntax”. In: Marashi, Medhi (ed.), Persian studies in North America, 17– Maryland: Iranbooks.
64. Shlonsky, Ur (1997). Clause structure and word order in Hebrew and Arabic: An essay in comparative Semitic syntax. New York/Oxford: Oxford University Press.
65. Skjærvø, Prods Oktor (2009). “Middle West Iranian”. In: Windfuhr, Gernot (ed.), The Iranian languages, 196-278. London/New York: Routledge.
66. Soltan, Usama (2006). “Standard Arabic subject-verb agreement asymmetry revisited in an Agree-based minimalist syntax”. In: Boeckx, Cedric (ed.), Agreement Systems, 239-265. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins.
67. Stilo, Donald (2009). “Case in Iranian: From reduction and loss to innovation and renewal”. In: Malchukov, Andrej and Andrew Spencer (eds.), The Oxford handbook of case, 700-715. Oxford: Oxford University Press.
68. Tallerman, Maggie (2015). Understanding Syntax, 4^th London/New York: Routledge.
69. Velupillai, Viveka (2012). An introduction to linguistic typology. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins.
70. Watson, Janet C. E. (2002). The phonology and morphology of Arabic. Oxford: Oxford University Press.
71. Wetzer, Harrie (1996). The typology of adjectival predication. Berlin/New York: Mouton de Gruyter.