واکاوی در توسعۀ دامنۀ قاعدۀ تسامح در ادلۀ سنن به اخبار عامه

فقه و اصول

مقاله 2، دوره 55، شماره 4 - شماره پیاپی 135، اسفند 1402، صفحه 39-68   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2022.74379.1260

نویسندگان

سید علی دلبری^{* 1}؛ البرز محقق گرفمی²؛ صدیقه اسلامی زیدانلو³

¹دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران

²کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران

³دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران

چکیده

یکی از قواعدی که دانشوران امامی‌ در زمینهٔ صدور جواز عمل به برخی احکام غیرالزامی به کار گرفته‌اند، قاعده‌ای است که با نام تسامح در ادلۀ سنن شناخته می‌شود. براساس این قاعده، در پذیرش اخبار ضعیفِ رهنمون به اعمال غیرالزامی، سخت‌گیری لازم نیست. برخی از باورمندان به این قاعده، دامنۀ آن را محدود به احکام فقهی دانسته و برخی دیگر، مرزهای آن را تا احادیث بیانگر فضائل اهل بیت(ع) و روایات اخلاقی و طبی گسترانده‌اند. رواداریِ گستراندن کاربست قاعدۀ تسامح به اخبار منقول از عامه نیز یکی از مسائلی است که در مورد گسترۀ این قاعده مطرح است. بررسی و نقد ادلۀ موافقان و مخالفان، با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای و روش توصیفی‌تحلیلی، این نتیجه را به دست داده است که نمی‌توان با استفاده از قاعدۀ تسامح در ادلۀ سنن، رویکردی فراگیر در مواجهه با اخبار عامه داشت؛ بلکه با رویکرد وثوق صدوری می‌توان از اخبار عامه بهره برد، مشروط به اینکه مخالف آموزه‌های شیعی نباشند و از راویان متهم به دروغ‌پردازی و دشمنی با اهل بیت(ع) نقل نشده باشند.

کلیدواژه‌ها

قاعدهٔ تسامح؛ اخبار عامه؛ اطلاق اخبار من بلغ؛ مخالفت با عامه

مراجع

قرآن حکیم. مترجم: ناصر مکارم شیرازی.

ابن‌ادریس، محمدبن‌احمد. السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی. قم: اسلامی. چاپ‌دوم، 1410ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌على. کتاب من لا یحضره الفقیه. قم: دفتر انتشارات اسلامی. چاپ‌دوم، 1413ق.

ابن‌فهد حلى، احمدبن‌محمد. عدة الداعی و نجاح الساعی. بی‌جا: دار الکتب الإسلامی. چاپ‌اول، 1407ق.

اسلامی، محمد تقی، اخلاق اسلامی و کاربست قاعده تسامح در ادله سنن، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، 1390.

امین، محسن. اعیان الشیعة. بیروت: دار التعارف. 1418ق.

انصاری، محمدعلی. الموسوعة الفقهیة المیسرة. قم: مجمع الفکر الإسلامی. 1415ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. رسائل فقهیه. قم: المؤتمر العالمی بمناسبه الذکری المئویه الثانیه لمیلاد الشیخ الانصاری. چاپ‌اول، 1414ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. کتاب الطهارة. قم: مجمع الفکر الإسلامی. 1415ق.

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین. کفایة الأصول. قم: دارالفکر. چاپ‌اول، 1393.

آشتیانی، محمدحسن‌بن‌جعفر. بحر الفوائد فی شرح الفرائد. قم: ذوی القربی. چاپ‌اول، 1430ق.

بجنوردی، حسن. القواعد الفقهیة. قم: الهادی. 1377ق.

بحرانی، یوسف‌بن‌احمد. الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة. قم: دفتر انتشارات اسلامی. 1363.

برقى، احمدبن‌محمد. المحاسن. قم: دار الکتب الاسلامی. چاپ‌دوم، 1371ق.

بهبهانی، محمدباقربن‌محمداکمل. مصابیح الظلام فی شرح مفاتیح الشرائع. قم: مؤسسۀ علامه مجدد وحید بهبهانی. 1424ق.

بهبهانی، محمدباقربن‌محمداکمل. حاشیة الوافی. قم: مؤسسة العلامه المجدد الوحید البهبهانی. چاپ‌اول، 1426ق.

تسلیخ، محسن و همکاران. «واکاوی در دلالت قاعدۀ مخالفت با عامه در فقه و اصول شیعه»، پژوهش‌های فقهی. ش39، زمستان1398، 573تا 599. 10.22059/jorr.2019.222781.1007538.

حر عاملی، محمدبن‌حسن. الفصول المهمة فی أصول الأئمة. قم: مؤسسۀ معارف اسلامی امام رضا(ع). 1376.

حر عاملی، محمدبن‌حسن. وسائل الشیعة. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1409ق.

حسینی شیرازی، صادق. بیان الأصول. قم: دار الأنصار. چاپ‌دوم، 1436ق.

حسینی طهرانی، محمدحسبن. ولایة الفقیه. بیروت: دار المحجه البیضاء. 1418ق.

حسینی مراغی، عبدالفتاح‌بن‌علی. العناوین الفقهیة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1417ق.

حکیم، محمدسعید. منهاج الصالحین. قم: دار الهلال. چاپ‌هشتم، 1433ق.

خاتون‌آبادی، محمدبن‌علی. متن کامل اربعین شیخ بهایی. تهران: فراهانی. 1393.

خمینی، روح‌الله. انوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایة. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی(س). 1390.

خویی، ابوالقاسم. دراسات فی علم الأصول. مقرر: علی هاشمی شاهرودی. قم: مؤسسۀ دائرة المعارف فقه اسلامی. 1419ق.

خویی، ابوالقاسم. مصباح الأصول. مقرر: محمد حسینی بهسودی. قم: داوری. 1417ق.

روحانی، محمد. منتقی الأصول. قم: امیر. 1413ق.

روحانی، محمدصادق. زبدة الأصول. قم: شروق. چاپ‌چهارم، 1432ق.

سبحانی، جعفر. الرسائل الأربع: قواعد أصولیة و فقهیة. قم: مؤسسۀ امام صادق(ع). 1415ق.

سبحانی، جعفر. المحصول فی علم الأصول. قم: مؤسسۀ امام صادق(ع). 1415ق.

سرخه‌ای، احسان. «دیدگاه علامه مجلسی در استفاده از اخبار و منابع اهل سنت در بحار الانوار»، حدیث حوزه. ش14، بهار و تابستان1396، 27تا44.

شهید ثانى، زین‌الدین‌بن‌على. شرح البدایة فی علم الدرایة. قم: ضیاء فیروزآبادی. 1432ق.

شهید ثانى، زین‌الدین‌بن‌على. منیة المرید. قم: مکتب الإعلام الاسلامی، چاپ‌اول، بی‌تا.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر. جواهر الکلام. بیروت: دار إحیاء التراث العربی. بی‌تا.

طباطبایی قمی، تقی. مبانی منهاج الصالحین. قم: قلم شرق. 1426ق.

طباطبایى، محمدحسین. المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: الأعلمی. 1390ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. العدة فی اصول الفقه. قم: بعثت. 1417ق.

طوسى، محمدبن‌حسن. الإستبصار فیما اختلف من الأخبار. تهران: دار الکتب الإسلامیه. چاپ‌اول، 1390ق.

طوسى، محمدبن‌حسن. الأمالی. قم: دار الثقافه. چاپ‌اول، 1414ق.

طوسى، محمدبن‌حسن. تهذیب الأحکام. تهران: دار الکتب الإسلامیه. چاپ‌چهارم، 1407ق.

عسکری، مرتضی. معالم المدرستین. بی‌جا: المجمع العلمی الإسلامی. چاپ‌پنجم، 1414ق.

عسکری، مرتضی. نقش ائمه در احیای دین. قم: دانشکدۀ اصول الدین. چاپ‌چهارم، 1392.

علوى عاملى، احمدبن‌زین‌العابدین. مناهج الأخیار فی شرح الإستبصار. قم: اسماعیلیان. 1399ق.

عیاشى، محمدبن‌مسعود. تفسیر العیّاشی. تهران: مطبعة العلمیة. چاپ‌اول، 1380ق.

غلامعلی، مهدی. «خاستگاه روایی شرایط راوی در ارزش‌گذاری رجالیان کهن»، حدیث حوزه. ش9، پاییز و زمستان1393.  62تا78.

فیض کاشانى، محسن. الوافی. اصفهان: کتابخانۀ امام امیرالمؤمنین. چاپ‌اول، 1406ق.

قربان‌زاده و همکاران. «تسامح در سند روایات طبی»، مجلۀ علوم قرآن و حدیث. ش89، پاییز و زمستان1391،  83تا104. 10.22067/naqhs.v44i2.9533 .

کریمیان، محمد. «اعتبارسنجی و مفهوم‌شناسی احادیث من بلغ»، حدیث حوزه. ش16، بهار و تابستان1397، 7تا 21.

کلینى، محمد‌بن‌یعقوب. الکافی. قم: دار الحدیث. چاپ‌اول، 1429ق.

مازندرانى، محمدصالح‌بن‌احمد. شرح الکافی، الأصول و الروضة. تهران: المکتب الاسلامیة. چاپ‌اول، 1382ق.

مجلسى، محمدباقربن‌محمدتقی. بحار الأنوار. بیروت: دار إحیاء التراث العربی. چاپ‌دوم، 1403ق.

مجلسى، محمدباقربن‌محمدتقی. مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول. تهران: دار الکتب الاسلامیة. چاپ‌دوم، 1404ق.

مجلسى، محمدتقى‌بن‌مقصودعلى. روضة المتقین. قم: کوشانپور. چاپ‌دوم، 1406ق.

محدثی، جواد. فرهنگ غدیر. قم: معروف. 1392.

محقق خوانساری، حسین‌بن‌محمد. مشارق الشموس فی شرح الدروس. محقق: جواد ابن‌الرضا. بی‌جا: بی‌نا. بی‌تا.

محمد جعفری، رسول، مهدی جلالی. «نقش اهل بیت در نقد و تبیین روایات کلامی عامه»، تحقیقات علوم قرآن و حدیث. ش23، پاییز1393، 173تا198، 10.22051/tqh.2015.937 .

محمدی گیلانی، محمد. «شایستگی زنان برای عهده‌دارشدن منصب قضاوت»، نشریۀ فقه اهل بیت(ع). ش10، تابستان1376، 89تا146.

مظاهری، حسین. عوائد القواعد الفقهیة. اصفهان: مؤسسۀ مطالعاتی الزهراء(س). 1397.

معرفت، محمد‌هادی. تفسیر و مفسران. گروه مترجمان. قم: التمهید. 1379.

مکارم شیرازی، ناصر. انوار الفقاهة فی أحکام العترة الطاهرة. قم: انتشارات مدرسۀ امام علی‌بن‌ابی‌طالب(ع). 1425ق

موسوی عاملى، محمدبن‌على. مدارک الأحکام فی شرح عبادات شرائع الإسلام. بیروت: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1411ق.

مولوی وردنجانی، سعید. «وضعیت مؤلفه الرشد فی خلافهم در اخبار علاحیّه»، فقه و اصول. ش123، زمستان1399، 143تا163، 10.22067/jfu.v52i3.71852

مهریزی، مهدی. تراث الشیعة الفقهی و الأصولی. قم: المکتبة المختصة بالفقه و الأصول. 1429ق.

نایینی، محمدحسین. اجود التقریرات. مقرر: ابوالقاسم خویی، صیدا: الفرقان. 1352ق.

نایینی، محمدحسین. فوائد الاصول. مقرر: محمدعلی کاظمی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1376.

نراقی، احمدبن‌محمدمهدی. رسائل و مسائل. قم: کنگرۀ بزرگداشت محققان ملامهدی و ملااحمد نراقی. 1380.

نراقی، احمدبن‌محمدمهدی. عوائد الایام. قم: دفتر تبلیغات اسلامی. 1375.

نراقی، احمدبن‌محمدمهدی. مستند الشیعة فی أحکام الشریعة. قم: آل‌البیت لإحیاء التراث. 1415ق.

نراقی، احمدبن‌محمدمهدی. مفتاح الأحکام. قم: بوستان کتاب قم. 1388.

وحید خراسانی، حسین. منهاج الصالحین. قم: مدرسة الامام باقر العلوم(ع). 1386.

همدانی، مصطفی، «نقد تسری انگاره فقهی تسامح در ادله سنن به ارزیابی زوایات اخلاقی»، پژوهشنامه اخلاق، ش35، بهار 1396، صص 7-28، ‎ 20.1001.1.22287264.1396.10.35.4.1.