بررسی آماری استنادات گزارش‌های تاریخی مدینةُ مَعاجز الأئمة الاثنی عَشَر درباره عاشورا

تاریخ و فرهنگ

مقاله 4، دوره 52، شماره 2 - شماره پیاپی 105، بهمن 1399، صفحه 123-91   

نوع مقاله: مقاله ترویجی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2022.71844.1067

نویسندگان

محمدرضا بارانی^{* 1}؛ سحر نعمتی²

¹استادیار دانشگاه الزهرا (س)

²دانش آموخته سطح سه حوزه، گرایش تاریخ اسلام

چکیده

برگزاری آیین سوگواری عاشورا و عاشورانگاری در دوره صفوی برای تقویت تشیع و آموزه­های شیعی در ایران بسیار راهگشا بود. در میان این آثار، کتاب مدینةُ مَعاجز الائمه بحرانی نقشی مهم داشت. ازاین‌روی بررسی استنادات این اثر به منابع شیعی سنی ضروری می‌نماید.
در این نوشتار، این کار با روش تلفیقی یعنی گردآوری داده­ها به شیوه کتابخانه­ای و ارائه آمار استنادات با جدول و نمودار صورت گرفته تا پس از بررسی میزان استناددهی این اثر به منابع شیعی و سنی، جایگاه استنادی آن روشن گردد. دستاورد پژوهش نشان می‌دهد، 95% استنادات این کتاب به منابع شیعی و 5% به منابع سنی بوده استدر کل این کتاب با توجه به بهره‌گیری از منابع نامعتبر و هم­دوره خود، از جایگاه علمی بالایی برخوردار نیست. بحرانی برای نشان دادن نوعی همسویی با متون سنی برای اتمام حجت بر اهل سنت، به آن‌ها استناد کرده است. در میان منابع شیعی که بحرانی از آن‌ها سود برده است، آثار مربوط به مناسک، زیارات و مناقب بیشترند. در میان منابع اهل سنت نیز منابع تاریخی بیشتر مورد رجوع و استناد بوده‌اند.

کلیدواژه‌ها

هاشم بحرانی؛ مدینةُ مَعاجز؛ آثار زیارات و مناقب؛ آثار تاریخی

مراجع

ابن حمزة الطوسی، محمّد بن علی. الثاقب فی المناقب. به تحقیق نبیل­رضا علوان. چاپ سوم. قم: انصاریان، 1377ش.

ابن شاذان، محمّد بن احمد. مائة منقبة من مناقب أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب و أئمة من ولده من طریق العامه. چاپ دوم. قم: انصاریان، 1413 ق.

ابن شهر آشوب، محمّد بن على. مناقب آل أبی طالب. نجف: الحیدریة، 1376 ق.

ابن طاووس، علی بن موسی. إقبال بالأعمال الحسنة. به تحقیق جواد القیومی الاصفهانی. قم: مرکز النشر التابع لمکتب الإعلام الإسلامی، 1418ق.

ابن طاووس، علی بن موسی. الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف. قم: الخیام، 1399ق.

ابن عساکر، علی بن حسن. تاریخ مدینة دمشق. به­تحقیق على شیرى. بیروت: دار الفکر، 1415 ق.

ابن قُولِوَیْه، جعفر بن محمّد. کامل الزیارات. به تحقیق عبدالحسین امینی. نجف: دار المرتضویة، 1356ش.

ابن نما، جعفر بن محمّد. مثیر الاحزان. قم: مدرسة الامام المهدی (عج)، 1406 ق.

ابونعیم، احمد بن عبدالله. حلیة الاولیاء و طبقات الأصفیاء. قاهره: دار أم القری، بی­تا.

إربلی، على بن عیسى. کشف الغمة فی معرفة الائمة. قم: الشریف، 1421ق.

استرآبادی النجفی، شرف­الدین. تأویل الایات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة. قم: مدرسة الامام المهدی(ع)، 1407ق.

افندی اصفهانی، عبدالله بن عیسی بیگ. ریاض العلماء و حیاض الفضلاء. به­تحقیق احمد حسینی اشکوری، به­اهتمام محمود مرعشی. قم: کتابخانه عمومی آیت الله مرعشی نجفی (ره)، 1401ق.

امام العسکری. تفسیر الإمام العسکری (ع). تحقیق مدرسة الإمام المهدی (ع). قم: مدرسة الإمام المهدی(ع)، 1409ق.

امین، محسن. أعیان الشیعه. بیروت: دار التعارف للمطبوعات، 1403ق.

اولئاریوس، آدام. سفرنامه آدام الئاریوس. تهران: سازمان انتشاراتی و فرهنگی ابتکار، 1363 ش.

 آقابزرگ تهرانی. الذریعة إلی تصانیف الشیعة. چاپ سوم. بیروت: دارالأضواء، 1403ق.

بحرانی، هشام بن سلیمان. غایة المرام وحجة الخصام فی تعیین الإمام من طریق الخاص والعام. به­تحقیق علی عاشور. بیروت: التاریخ العربی، 1422ق.

بحرانی، هشام بن سلیمان. مدینة معاجز الأئمة الإثنی عشر و دلائل الحجج على البشر. به­تصحیح عزت الله مولای نیا همدانی. قم: مؤسسة معارف الإسلامیه، 1414ق.

بحرانی، یوسف بن احمد. لؤلؤة البحرین فی الإجازات و تراجم الرجال الحدیث. به­تحقیق سید صادق بحرالعلوم.  چاپ دوم. قم: مؤسسة آل البیت (ع) لإحیاء التراث، بی­تا.

بغوی، حسین بن المسعود. مصابیح السنة. به­تحقیق یوسف بن عبدالحمن المرعشلی، جمال حمدی ذهبی، محمد سلیم بن سماره. بیروت: دار المعرفة، 1407ق.

پیرزاده زاهدی، شیخ حسین. سلسلة النسب صفویه. برلین: چاپخانه ایرانشهر، 1344ق.

جعفریان، رسول. صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست. قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1379ش.

حسینی، زینب السادات. «روش­شناسی کتاب مناقب آل ابی­طالب و آسیب­شناسی آن در نقل از منابع اهل سنت». حدیث و اندیشه، ش. 21 (بهار و تابستان 1395): 5 – 23.

حمیرى، عبد الله بن جعفر. قُرْبُ الإسْناد. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام، 1413 ق.

خاتون آبادی، عبدالحسین. وقایع السنین و الاعوام. به­کوشش محمدباقر بهبودی. تهران: کتابفروشی اسلامی، 1352ش.

خوانساری، محمدباقر بن زین­العابدین. روضات الجنات فی أحوال العلماء و السادات. به­تحقیق اسدالله اسماعیلیان. قم: دهاقانی (اسماعیلیان)، بی­تا.

رفعت، محسن و محمدکاظم رحمان ستایش، مریم السادات حجازی. «روایات عاشورایی کامل الزیارات در بوته نقد». شیعه­پژوهی، سال سوم، ش. 12 (پاییز 1396): 107 -140.

رفعت، محسن. «بازخوانی و نقد روایت­انگاره­های طریحی در المنتخب». شیعه­پژوهی، سال هفتم، ش. 20 (بهار و تابستان 1400): 193 - 228.

رنجبر، محسن. «سیری در مقتل نویسی و تاریخ­نگاری عاشورا از آغاز تا عصر حاضر(3)». تاریخ در آینۀ پژوهش، ش. 16 (زمستان 1386): 83  - 121.

رنجبر، محسن. جریان شناسی تاریخی قرائت­ها و رویکردهای عاشورا از صفویه تا مشروطه با تأکید بر مقاتل. چاپ دوم. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی^ره، 1392ش.

سیوری، راجر. ایران عصر صفوی. ترجمۀ کامبیز عزیزی. تهران: نشر مرکز، 1372ش.

شاردن، ژان. سفرنامه. ترجمۀ حسین هژبریان و حسن اسدی. تهران: نشر روز فرزان، 1384ش.

صدری، منیژه  و رحیم نیکبخت. «نقشه­ای مهم از ایران عصر صفوی موجود در آرشیو عثمانی». پیام بهارستان، سال اول، ش. 4  (تابستان 1388): 1171-1175.

صفار، محمّد بن حسن. بصائر الدرجات الکبرى. تهران: مؤسسة الاعلمی،1362ش.

طبرسی، احمد بن علی. الاحتجاج. به­تصحیح محمدباقر موسوی خراسانی. مشهد: المرتضی، 1403 ق.

طریحی، فخرالدین بن محمّد. المنتخب فی جمع المراثی و الخطب (الفخری). به­تصحیح علی نضال. بیروت: مؤسسة الأعلمی المطبوعات، 1424ق.

طوسی، محمّد بن جعفر. تهذیب الأحکام فی شرح المقنعة للشیخ المفید. به­تحقیق علی آخوندی. چاپ چهارم. تهران: دار الکتب العلمیة، 1365 ق.

قمی، عباس. الکنی و الألقاب، چاپ پنجم. تهران: مکتبه الصدر، 1368.

مجلسی، محمّد باقر بن محمدتقی. بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار (ع) . به­تصحیح محمّد باقر محمودی. به­تحقیق عبدالزهراء علوی. بیروت: مؤسسه الوفاء، بی­تا.

میراحمدی، مریم. دین و مذهب در عصر صفوی. تهران: امیرکبیر، 1363 ش.

نجاشی، احمد بن علی. رجال النجاشی. به­تحقیق موسى الشبیری الزنجانی. چاپ ششم. قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1365ش.