بررسی و تحلیل ادله و اشکالات «قاعدۀ الواحد»

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 10، دوره 52، شماره 2 - شماره پیاپی 105، آذر 1399، صفحه 197-213   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2022.71537.1052

نویسنده

حسین کریمی^*

مدرس سطح چهار فلسفه، فقه و اصول؛ سطح عالی حوزۀ علمیۀ قم

چکیده

هرچند قاعدۀ الواحد مورد انکار بیشتر فیلسوفان واقع نشده، اما به جهت دلیل اثباتش، محدوده مفادش و پاسخ از اشکالات وارد شده توسط مخالفان، مورد بررسی و دقت نظر حکیمان قرار گرفته است. عده‌ای این قاعده را بدیهی و بی‌نیاز از استدلال دانسته­‌اند؛ ولی در عین حال استدلال‌هایی نیز برای اثباتش اقامه کرده‌اند. ادله ذکر شده را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: دسته اول ادله‌ای هستند که با تکیه بر عدم صدق دو مفهوم بر علت، در صدد اثبات این قاعده برآمدند و دسته دوم ادله‌ای هستند که با توجه به لزوم سنخیت میان علت و معلول، به اثبات این قاعده می‌پردازند. در مقابل، مخالفان اشکالات متعددی را برای ابطال این قاعده مطرح کرده‌اند. بر این اساس در این نوشتار، ابتدا به تبیین صحیح ادله قاعده الواحد و نقد و بررسی آن‌ها و سپس به بیان اشکالات و پاسخ از آن‌ها پرداخته شده است. در نتیجه نیز این قاعده توسط برهانی که مبتنی بر اصل سنخیت (به تفسیر صحیح) است ثابت می‌شود. مطابق با این برهان، مراد از واحد در ناحیۀ علت، واحد من جمیع الوجوه می‌باشد؛ اعم از واحد شخصی و نوعی، و مراد از واحد در ناحیۀ معلول، واحد وجودی می‌باشد نه واحد من جمیع الوجوه. با توجه به این دو نکته یعنی مسئلۀ سنخیت و اینکه وحدت در ناحیۀ معلول وحدت من جمیع الوجوه نیست، اغلب اشکالات دفع می‌شود.

کلیدواژه‌ها

علت واحد؛ سنخیت؛ صادر اول؛ اصالت وجود؛ قاعدۀ الواحد

مراجع

آملی، سید حیدر، تفسیر المحیط الاعظم، سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامی، تهران، 1422ه.ق.

آشتیانی، سید جلال‌الدین، مقدمه تمهید القواعد، انتشارات وزارت فرهنگ و آموزش عالی، 1360ه.ش

ابن‌سینا، حسین بن عبد الله، الإشارات و التنبیهات، ب‍وس‍ت‍ان کت‍اب قم (مرکز النشر التابع لم‍کت‍ب الإع‍لام الإس‍لامی)، قم - ایران، 1381ه.ش.

ابن‌سینا، حسین بن عبد الله، الإلهیات من کتاب الشفاء (تحقیق علامه حسن‌زاده آملی)، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم. مرکز انتشارات، قم - ایران، 1376ه.ش.

ابن‌سینا، حسین بن عبد الله، المبدأ و المعاد، موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران - دانشگاه مک گیل، تهران - ایران، 1363ه.ش.

ابن ترکه اصفهانی، صائن الدین، تمهید القواعد، تصحیح سید جلال الدین آشتیانی، انتشارات وزارت فرهنگ و آموزش عالی، 1360 ه.ش

ابن رشد، محمد بن احمد، رسالة ما بعد الطبیعة، دار الفکر اللبنانی، بیروت - لبنان، 1994م.

استادی، رضا، الرسائل الاربعة عشرة، رساله فی المعاد الجسمانی (محمدحسین اصفهانی) موسسه نشر اسلامی، قم، 1415ه.ق

امینی نژاد، علی، آشنایی با مجموعه عرفان اسلامی، موسسه امام خمینی، قم، 1394ه.ش، چاپ چهارم

خمی‍نی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی قدس سره، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، تهران - ایران، 1381ه.ش.

نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، شرح الإشارات و التنبیهات (طوسی)، بوستان کتاب قم (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)، قم - ایران، 1386ه.ش.

خوانساری، حسین بن محمد، الحاشیة علی شروح الإشارات (آقا جمال)، بوستان کتاب قم (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)، قم - ایران، 1388ه.ش.

سهروردی، یحیی بن حبش، الألواح العمادیة (مجموعه مصنفات شیخ اشراق)، وزارت فرهنگ و آموزش عالی. موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه)، تهران - ایران، 1372ه.ش.

سهروردی، یحیی بن حبش، حکمة الإشراق (مجموعه مصنفات شیخ اشراق)، وزارت فرهنگ و آموزش عالی. موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه)، تهران - ایران، 1372ه.ش.

شهرزوری، محمد بن محمود، رسالة فی العلوم الإلهیة و الأسرار الربانیة (الشجرة الإلهیة)، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، تهران - ایران، 1383ه.ش.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، جلد 1 و 2، مکتبة المصطفوی، قم - ایران، 1368ه.ش.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، إیقاظ النائمین، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی. انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، تهران - ایران، 1361ه.ش.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، شرح الهدایة الاثیریة، مؤسسة التاریخ العربی، بیروت - لبنان، 1422ه.ق.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، رسالة فی الحدوث (حدوث العالم)، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، تهران - ایران، 1378ه.ش.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، المشاعر، طهوری، تهران - ایران، 1363ه.ش.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، شرح و تعلیقه صدر المتالهین بر الهیات شفا (ملاصدرا)، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، تهران - ایران، 1382ه.ش.

صدر الدین القونوی، مفتاح الغیب (مصباح الأنس)، دار الکتب العلمیه - بیروت، چاپ: اول، 2010.

طباطبایی، محمدحسین، نهایة الحکمة، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامی، قم - ایران، 1416ه.ق.

طباطبایی، محمدحسین، نهایة الحکمة (تعلیقة فیاضی)، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره). مرکز انتشارات، قم - ایران، 1386ه.ش.

فارابی، محمد بن محمد، مجموعه رسائل، بی‌نا

فلوطین، أثولوجیا، بیدار، قم - ایران، 1413ه.ق.

قاضی سعید قمی، محمد سعید بن محمد مفید، مقدمة الأربعینیات لکشف أنوار القدسیات (الأربعینیات لکشف أنوار القدسیات)، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، تهران - ایران، 1381ه.ش.

لاهیجی، عبدالرزاق بن علی، شوارق الإلهام فی شرح تجرید الکلام، مؤسسة الإمام الصادق علیه‌السلام، قم - ایران، 1425ه.ق.

محیی الدین بن عربی، فصوص الحکم، 1 جلد، دار إحیاء الکتب العربیه - قاهره، چاپ: اول، 1946م.

مصباح، محمدتقی، آموزش فلسفه، سازمان تبلیغات اسلامی. معاونت فرهنگی، تهران - ایران، 1366ه.ش.

میرداماد، محمدباقر بن محمد، القبسات، دانشگاه تهران. مؤسسه انتشارات و چاپ، تهران - ایران، 1374ه.ش.

نبویان، سید محمدمهدی، جستارهایی در فلسفه اسلامی مشتمل بر آراء اختصاصی آیت‌الله فیاضی، انتشارات حکمت اسلامی، مرکز چاپ و نشر اسراء، قم، بهار 1396، چاپ اول.

یزدان‌پناه، یدالله، مبانی و اصول عرفان نظری، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1388.