بررسی شناخت‌گرایی اخلاقی محقق طوسی

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 35، دوره 53، شماره 1 - شماره پیاپی 106، شهریور 1400، صفحه 83-101   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2022.70303.1034

نویسنده

حسین احمدی^*

استادیار مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی قم

چکیده

شناخت‌گرایی اخلاقی یکی از مباحث فلسفۀ اخلاق و معرفت‌شناسی اخلاق محسوب می‌شود و محقق طوسی در زمرۀ شناخت‌گرایان اخلاقی قرار می‌گیرد؛ زیرا وی اولاً به راه‌های گوناگون شناخت واقعیت هم‌چون عقل، شهرت، تجربه و وحی و الهام اشاره دارد؛ ثانیاً به حدوسط به‌عنوان معیار شناخت پرداخته است؛ ثالثاً برهان‌پذیری جملات اخلاقی عقلانی را می‌پذیرد و رابعاً به مطلق‌گرایی اخلاقی پای‌بند است؛ با توجه به شناخت‌گرا بودن محقق طوسی و این‌که تمام شناخت‌گرایان اخلاقی، وحدت‌گرای اخلاقی محسوب می‌شوند، محقق طوسی نیز در زمرۀ وحدت‌گرایان اخلاقی قرار می‌گیرد. اما به نظر می‌رسد محقق طوسی در تبیین برهان‌پذیری جملات اخلاقی، رابطۀ حقیقی میان اعطای نعم الهی و وجوب شکر را برهانی نکرده است و با ادعایی به نتیجه رسیده است که می‌توان این رابطه را نتیجۀ رابطۀ علّی ـ معلولی قلمداد کرد که میان فعل اخلاقی و نتیجۀ آن وجود دارد، یعنی هر فعل اخلاقی مانند شکرگزاری سبب سعادت‌بخشی و به کمال رسیدن انسان می‌شود و این وجوب شکرگزاری خدا مبین رابطۀ علی و معلولی میان شکر خدا و سعادت حاصل از آن برای شکرگزار خواهد بود؛ پس اگر پرسیده شود چرا شکر مُنعِم واجب است، پاسخ داده می‌شود برای کسب سعادت و کمال، این شکرگزاری واجب است.

کلیدواژه‌ها

محقق طوسی؛ فلسفه اخلاق؛ معرفت‌شناسی اخلاق؛ شناخت‌گرایی اخلاقی؛ مطلق‌گرایی اخلاقی

مراجع

اترک، حسین و محسن جاهد، «پیدایی مفهوم «ردائت» در تاریخ اخلاقی فلسفی در عالم اسلام با تأکید بر اندیشۀ خواجه نصیرالدین طوسی»، تاریخ فلسفه، سال هفتم، ش2، 1395، صص115-136.

اترک، حسین، نظریه اعتدال در اخلاق اسلامی، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران، 1395.

احمدی، حسین، باید اخلاقی از دیدگاه اندیشمندان معاصر اسلامی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم، 1396.

بکر، شارلوت، و لارنس بکر، تاریخ فلسفه اخلاق غرب، ترجمۀُ جمعی از محققان، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم، 1378.

حلّی، جمال‌الدین، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، مؤسسه النشر الاسلامی، قم، 1413ق.

شرف، رهام، «نظام اخلاقی خواجه نصیرالدین طوسی از منظر واقع‌گرایی اخلاقی»، پژوهشنامه اخلاق، سال ششم، ش20،  1392،  صص119-136.

طوسی، نصیرالدین، اخلاق محتشمی، دانشگاه تهران، تهران، 1377.

طوسی، نصیرالدین، اخلاق ناصری، شرکت سهامی انتشارات خوارزمی، تهران، 1387.

طوسی، نصیرالدین، اساس الاقتباس، دانشگاه تهران، تهران، 1367.

طوسی، نصیرالدین، اوصاف الاشراف، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، تهران، 1370.

طوسی، نصیرالدین، تلخیص المحصل، دارالاضواء، بیروت، 1405ق.

طوسی، نصیرالدین، شرح الاشارات، ج1 و ج3، نشر البلاغة، قم، 1375.

طوسی، نصیرالدین، قواعد العقائد، مؤسسه امام صادق، قم، بی‌تا.

محمدخانی، مهدی، مهدی دهباشی، و سیدحسین واعظی، «بررسی و بازخوانی دیدگاه خواجه نصیرالدین طوسی درباره عدالت»، پژوهش‌های اخلاقی، ش25، 1395،  صص161-180.