ساختار فضایی حیاط و شبستان در معماری مساجد ساحل دریای کاسپین در دوره صفویه و قاجار

تاریخ و فرهنگ

مقاله 3، دوره 53، شماره 1 - شماره پیاپی 106، شهریور 1400، صفحه 55-86   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2022.72029.1070

نویسندگان

سیدوحید ابراهیم زاده¹؛ حسین سلطان زاده^{* 2}؛ جمال الدین سهیلی³

¹دانشجوی دوره دکتری معماری،گروه معماری دانشکده معماری و شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران

²استاد گروه معماری، عضو هیات علمی دانشکده معماری و شهرسازی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

³دانشیار و عضو هیأت علمی گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی قزوین، ایران

چکیده

دربارۀ معماری تاریخی ساحل جنوبی دریای کاسپین، پژوهش‌های چندانی صورت نگرفته است. هدف این پژوهش شناسایی ساختار فضایی معماری مساجد بومی این مناطق و پاسخ به این پرسش است که میزان شباهت‌ و تمایز کالبدی و کارکردی در مساجد بومی این نواحی نسبت به دیگر نواحی ایران، به‌ویژه بخش مرکزی چیست و در چه عناصری مشهود است؟
مبانی نظری تحقیق بر این فرض استوار است که اقلیم و فرهنگ بر ویژگی‌های کالبدی و کارکردی مساجد تأثیر می‌گذارند. نوع تحقیق، کیفی و از روش توصیفی-تحلیلی استفاده‌شده و اطلاعات با  مطالعات میدانی و کتابخانه‌ای گردآوری شده است.
این پژوهش نشان می‌دهد، منشأ اقلیمی فضاهای شبستان و حیاط، خصوصاً در مساجد با ابعاد کوچک‌تر بروز بیشتری دارد و نیز تأثیرات فرهنگ غالب، در اکثر مساجد جامع دیده می‌شود.

کلیدواژه‌ها

مساجد بومی؛ معماری ساحل دریای کاسپین؛ شبستان؛ حیاط مسجد

مراجع

پاسبان‌خمری، رضا و رضا رجبعلی، محمّدرضا رونده. «گونه‌شناسی مساجد بلوچستان ایران، از دورۀ قاجاریه تا معاصر». مطالعات معماری ایران، شمارۀ 11 (بهار و تابستان 1396): 189-205.

پاکدامن، بهروز. نگاهی کوتاه بر شیوه‌ها و گرایش‌های معماری در تهران. تهران: انتشارات کتاب، 1373.

پوپ، آرتورآپهام. معماری ایران. ترجمۀ کرامت‌الله افسر. تهران: فرهنگسرا، 1365.

پوردیهیمی، شهرام. زبان اقلیمی در طراحی محیطی پایدار: کاربرد اقلیم شناسی در برنامه‌ریزی و طراحی محیط، جلداول: مقیاس کلان و میانه. تهران: دانشگاه شهیدبهشتی، 1390.

پیرنیا، محمّدکریم. آشنایی با معماری اسلامی ایران. تدوین غلامحسین معماریان، تهران: دانشگاه علم و صنعت،1380.

حاجی‌قاسمی، کامبیز. گنج‌نامه. دفتر ششم: مساجد، تهران: دانشگاه شهید بهشتی و روزنه، ۱۳۸۳.

حاجی‌قاسمی، کامبیز. گنج‌نامه. دفتر هشتم: مساجدجامع(بخش دوم)، تهران: دانشگاه شهید بهشتی و روزنه، ۱۳۸۳.

حبیبی، سیدمحسن. از شار تا شهر. تهران: دانشگاه تهران، 1387.

حجت، عیسی و مهدی ملکی. «هم‌گرایی سه گونۀ بنیادین هندسی و پیدایش هندسۀ مسجد ایرانی». هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، دورۀ17، شمارۀ 4 (زمستان 1391): 5-16.

حیدری، شاهین، برنامه‌ریزی انرژی در ایران با تکیه بر بخش ساختمان، تهران: دانشگاه تهران، 1388.

خادم‌زاده، محمّدحسن و غلام‌حسین معماریان، کامیار صلواتی. «گونه‌شناسی تحلیلی مساجد تاریخی حوزۀ فرهنگی کردستان ایران». مطالعات معماری ایران، شمارۀ 11(بهار و تابستان 1396): 103-124.

خلعتبری ‌لیماکی، مصطفی. «بقاع متبرکه و امام‌زاده‌های غرب مازندران»، فرهنگ مردم ایران، شمارۀ 34 (پاییز 1392): 145-157.

رستم نژاد نشلی، علی و اصغر منتظرالقائم، ابوالحسن فیاض انوش. «بررسی کارکرد تجاری راه‌سازی عصر ناصری در ایالت مازندران».  تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا، سال 28، شمارۀ 38/128 ( تابستان 1397): 33-64.

راپاپورت، آموس. انسان‌شناسی مسکن. ترجمۀ خسرو افضلیان. مشهد: انتشارات کتابکده کسری، 1398.

زرین‌کوب، عبدالحسین. تاریخ مردم ایران. تهران: انتشارات امیرکبیر، 1377.

ستوده، منوچهر. از آستارا تا استارآباد. جلد اول. تهران: انجمن آثار و مفاخر ملی، 1374.

سلطان‌زاده، حسین. تاریخ مختصر شهر و شهرنشینی در ایران- از دوران باستان تا 1355. تهران: چهارطاق، 1390ش.

سلطان‌زاده، حسین، معماری ایران در دورۀ اسلامی: مفاهیم، الگوها و آثار، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی واحد قزوین، 1398ش.

سیرو، ماکسیم. «تطور مساجد روستایی در اصفهان 1». ترجمۀ  کرامت الله افسر. مجلۀ اثر، شمارۀ 1 (1359): 52-78.

سیرو، ماکسیم. «تطور مساجد روستایی در اصفهان 2». ترجمۀ کرامت الله افسر، مجلۀ اثر، شمارۀ 2و3و4 (1359): 140-159.

شیخ‌نصیری، مونا و علی رحمتی‌زاده. «گونه‌شناسی مساجد مازندران». ششمین کنفرانس ملی معماری و مهندسی عمران، تهران: 1397.

طاهباز، منصوره. دانش اقلیمی، طراحی معماری. تهران: انتشارات دانشگاه شهیدبهشتی، 1392ش.

طاهباز، منصوره  و شهربانو جلیلیان. اصول طراحی همساز با اقلیم در ایران با رویکرد به معماری مسجد. تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، 1390ش.

فلامکی، محمّدمنصور. شکل گیری معماری در تجارب ایران و غرب. تهران: نشرفضا، 1385ش.

قبادیان، وحید. بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1392ش.

قیومی‌بیدهندی، مهرداد. مجموعه هنر در تمدن اسلامی: معماری1، تهران: انتشارات سمت، 1397ش.

قیومی‌بیدهندی، مهرداد. مجموعه هنر در تمدن اسلامی: معماری2، تهران: انتشارات سمت، 1397ش.

کسمایی، مرتضی. اقلیم و معماری. تهران: شرکت خانه سازی، 1363ش.

کیانی، محمّدیوسف. معماری ایران دورۀ اسلامی. تهران: سمت، 1379.

گرابار، الگ. «مسجد: نمونه هنر دینی در اسلام». ترجمۀ محمّدسعید حنایی‌کاشانی.  فصلنامه هنر، شمارۀ 26(1373): 45-78.

گیلانی، ملاشیخ‌علی. تاریخ مازندران. به­تصحیح و تحشیه منوچهر ستوده. تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1352ش.

معماریان، غلامحسین و عباس غفاری، فرزانه قلی‌زاده. «تحلیلی بر پارامترهای گونه‌بندی مساجد تاریخی شهر تبریز». فیروزه اسلام، سال 3، شمارۀ 4 (1396): 43-64.

نژاد ابراهیمی، احد و سام مراد زاده. «مطالعه‌ای در معماری مساجد ایران برای الگو یابی معماری مساجد بوشهر در دورۀ قاجار». هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، دورۀ23، شمارۀ 2(تابستان1397): 87-98.

نقی‌زاده، محمّد. «تاملی در چیستی شهر اسلامی». مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 1(1389): 1-14.

هیلن‌برند، روبرت. معماری اسلامی. ترجمۀ  باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی، تهران: انتشارات روزنه، 1393ش.

یوسفی، صفر. «سیر تحول دین و مذهب در مازندران».  فقه و تاریخ تمدن، سال چهارم، 16(1387): 167-192.

Alexander, CH., Ishikawa, S., Silverstein, M. A pattern language. New York: Oxford university press, 1977.

Rapoport, A. House form and culture. London: Prentice-Hall, Inc. 1969.