بررسی نمودها و کارکردهای مولفه فرمالیستی "هنجار گریزی معنایی "در منظومه ی مجنون و لیلی از امیر خسرو دهلوی

زبانشناسی و گویش های خراسان

مقاله 6، دوره 14، شماره 1 - شماره پیاپی 26، فروردین 1401، صفحه 159-181   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlkd.2022.73991.1075

نویسندگان

رضوان بارانی شیخ رباطی¹؛ شاهپور شهولی کوه شوری^{* 2}؛ سید علی سهراب نژاد³

¹دانشجوی دکترای زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد، واحد ایذه، ایذه، ایران.

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد ایذه،دانشگاه آزاد اسلامی، ایذه، ایران.

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی،واحد ایذه، دانشگاه آزاد اسلامی،ایذه،ایران

چکیده

شاعران با کاربست شیوه‌های گوناگون زبانی، برای تصاویر ثابت و تکراری، نوآوری می‌آفرینند و کلام خود را از زبان روزمرّه و عادّی فاصله می‌دهند. این موضوع باعث اقناع حسّ زیبایی‌شناسی مخاطب و سهولت در فرآیند انتقال مفاهیم واحد به مخاطبان می‌شود. در نقد فرمالیستی، هنجارگریزی زبانی و معنایی از جمله روش-های اصلی اهل ادب برای دور کردن کلام از ابتذال و عادت‌های زبانی معمول و شگردی در راستای مضمون‌سازی است. امیرخسرو دهلوی در آثار خویش به ویژه مجنون و لیلی با هنجارگریزی‌های هدفمند و آگاهانه مانع ابتذال کلامی شده و شعری نوآورانه و دارای مضامین جدید آفریده است. به این اعتبار، در پژوهش حاضر با استناد به روش توصیفی-تحلیلی، اصلی‌ترین شگردهای تمایزگذار امیرخسرو برای گریز از قواعد و مناسبات متعارف زبان روزمرّه در منظومۀ مجنون و لیلی بررسی شده است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که نمودهای اصلی هنجارگریزی در این اثر عبارتند از: «تشبیه»، «استعاره»، «تشخیص» و «کنایه». شاعر به کمک تشبیه، با ایجاد بی‌ثباتی آگاهانه در معنای دال‌ها بر پویایی نشانه‌های زبانی در اشعار خویش افزوده و خطّ‌مشی ادبی مستقلّ خود را نسبت به نظامی گنجوی ترسیم کرده است. همچنین، به واسطۀ کاربست استعاره و تشخیص، مدلول‌های ارجاعی و صریح واژه‌ها بی‌اعتبار شده و مدلول‌های ادبی جدیدی جایگزین گردیده است. افزون بر این، امیرخسرو در غالب موارد از کنایه‌های زودیاب بهره برده است که این امر در کاهش خلاقیت ادبی و نقش مخاطب در خوانش متن و جایگاه او در فرآیند کشف روابط هنجارگریز اثرگذار بوده است.

کلیدواژه‌ها

امیرخسرو دهلوی؛ مجنون و لیلی؛ مؤلّفه‌های فرمالیستی؛ هنجارگریزی‌؛ صور خیال؛ خلاقیت ادبی

مراجع

1. قرآن کریم، ترجمۀ مهدی فولاوند.
2. احمدی، بابک (1386)، ساختار و تأویل متن، چاپ نهم، تهران، مرکز.
3. امیرخسرو دهلوی، ابوالحسن یمین­الدّین (1362)، خمسه، با مقدّمه و تصحیح امیراحمد اشرفی، تهران، شقایق.
4. تجلیل، جلیل (1376)، معانی و بیان، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
5. تجلیل، جلیل و بیغمی، مهران (1391)، «بررسی ساختاری اصطلاحات استعاری در خمسۀ امیرخسرو دهلوی»، مجلّۀ بهار ادب، سال 5، شمارۀ 3، صص 49-61.
6. ثروتیان، بهروز (1369)، بیان در شعر فارسی، تهران، برگ.
7. حاجی جعفری توران­پشتی، محبوبه و عقدایی، تورج (1397)، «تحلیل و بررسی کنایه در شیرین و خسرو امیرخسرو دهلوی»، مجلّۀ تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیّات فارسی، شمارۀ 37، صص 95-121.
8. سجودی، فرزان (1378)، «درآمدی بر نشانه­شناسی در شعر فارسی»، مجلّۀ فرهنگ توسعه، شمارۀ 39، صص 135-140.
9. شبلی نعمانی، محمّد (1363)، شعرالعجم یا تاریخ شعرا و ادبیّات ایران، ترجمۀ محمّدتقی فخر داعی گیلانی، تهران، دنیای کتاب.
10. شفیعی­کدکنی، محمّدرضا (1376)، رستاخیز کلمات، تهران، سخن.
11. _____________ (1388)، صور خیال در شعر فارسی، تهران، آگاه.
12. شمیسا، سیروس (1386)، بیان، تهران، میترا.
13. شهولی کوه­شوری، شاهپور و نیک­خواه، مظاهر و رضاپوریان، اصغر (1394)، «استعارۀ تبعیّه در خمسۀ امیرخسرو دهلوی»، مجلّۀ زیبایی­شناسی ادبی، شمارۀ 24، صص 111-131.
14. صفوی، کوروش (1373)، از زبان­شناسی به ادبیّات، تهران، سورۀ مهر.
15. علوی­مقدّم، مهیار (1377)، نظریّه­های نقد ادبی معاصر، تهران، نشر لیلی.
16. کی­منش، عبّاس (1387)، «امیرخسرو و موسیقی دیوان او»، مجلّۀ حافظ، شمارۀ 58، صص 115-133.
17. مقدادی، بهرام (1383)، «هنجارگریزی در هنر و ادبیّات»، مجلّۀ کلک، شمارۀ 148، صص 52-54.
18. مکاریک، ایرناریما (1385)، دانشنامۀ نظریّه­های ادبی معاصر، ترجمۀ مهران مهاجرپور و محمّد نبوی، چاپ دوّم، تهران، آگه.
19. هاوکس، ترنس (1380)، استعاره، ترجمۀ فرزانه طاهری، تهران، مرکز.
20. همایی، جلال­الدّین (1370)، فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران، هما.
21. یاکوبسن، رومن (1386)، «قطب­های استعاری و مجازی در زبان­پریشی»، مجموعه مقالات زبان­شناسی و نقد ادبی، ترجمۀ مریم خوزان و حسین پاینده، چاپ سوّم، تهران: نشر نی.
22. The Holy Quran, translated by Mehdi Folavand.
23. Ahmadi, Babak (2007), Text Structure and Interpretation, Ninth Edition, Tehran, Markaz.
24. Alavi Moghaddam, Mahyar (1998), Theories of Contemporary Literary Criticism, Tehran, Leily Publishing.
25. Amir Khosrow Dehlavi, Abolhassan Yaminuddin (1983), Khamseh, with introduction and correction by Amir Ahmad Ashrafi, Tehran, Shaghayegh.
26. Haji Jafari Turan Poshti, Mahboubeh and Oghadayi, Touraj (2018), "Analysis and study of irony in Shirin and Khosrow Amir Khosrow Dehlavi", Journal of Interpretation and Analysis of Persian Language and Literature Texts, No. 37, pp. 95-121.
27. Tajil, Jalil (1997), Meanings and Expression, Tehran, University Publishing Center.
28. Tajil, Jalil and Beighami, Mehran (2012), "Structural study of metaphorical terms in the khumsa of Amir Khosrow Dehlavi", Bahar Adab Magazine, Vol 5, No 3, pp. 49-61.
29. Safavi, Cyrus (1994), From Linguistics to Literature, Tehran, Sooreye Mehr.
30. Servatian, Behrooz (1990), Expression in Persian Poetry, Tehran, Barg.
31. Sojudi, Farzan (1999), "An Introduction to Semiotics in Persian Poetry", Journal of Development Culture, No. 39, pp. 135-140.
32. Shafiee Kadkani, MohammadReza (1997), The Resurrection of Words, Tehran, Sokhan.
33. ___________ (2009), Imagination in Persian Poetry, Tehran, Agah.
34. Shahvali Kuh-e-Shouri, Shahpour and Nik'khah, Mazaher and Rezapourian, Asghar (2015), "The Metaphor of Subordination in the Fifth of Amir Khosrow Dehlavi", Journal of Literary Aesthetics, No. 24, pp. 111-131.
35. Shamisa, Sirus (2007), Bayan, Tehran, Mitra.
36. Shebli Nomani, Mohammad (1984), Al-Ajam Poetry or History of Iranian Poets and Literature, translated by MohammadTaghi Fakhr Daei Gilani, Tehran, Donyaye Ketab.
37. Hawks, Trance (2001), Metaphor, translated by Farzaneh Taheri, Tehran, Markaz.
38. Homayi, Jalaluddin (1991), Rhetoric and Literary Crafts, Tehran, Homa.
39. Jacobsen, Roman (2007), "Metaphorical and virtual poles in aphasia", collection of articles on linguistics and literary criticism, translated by Maryam Khoozan and Hossein Payendeh, third edition, Tehran: Nashr-e Ney.
40. KeyManesh, Abbas (2008), "Amir Khosrow and the music of his divan", Hafez Magazine, No. 58, pp. 115-133.
41. Makarik, IRnarima (2006), Encyclopedia of Contemporary Literary Theories, translated by Mehran Mohajerpour and Mohammad Nabavi, second edition, Tehran, Agah.
42. Meghdadi, Bahram (2004), "Abnormality in Art and Literature", Kelk Magazine, No. 148, pp. 52-54.