تحلیل و بررسی چگونگی مجزی‌بودن تأدیة زکات در فرض اجبار حاکم اسلامی

فقه و اصول

مقاله 6، دوره 54، شماره 2 - شماره پیاپی 129، شهریور 1401، صفحه 117-135   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2021.62619.87713

نویسندگان

محمد رضا کیخا^{* 1}؛ حمید موذنی²

¹دانشیار دانشگاه سیستان و بلوچستان

²دانش آموخته دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه سیستان و بلوچستان، دانش آموخته سطح 4 و مدرس سطوح عالی حوزه علمیه قم

چکیده

زکات از واجبات عبادی است که طبق دیدگاه مشهور مجزی‌بودن آن، مشروط به نیت خالص و قصد قربت است. در این میان، گاه بر حاکم شرع واجب است مکلف را مجبور به پرداخت زکات کند. در چنین فرضی، چگونگی امکان تحقق قصد قربت و نیز مجزی‌بودن تأدیه زکات، محل بحث است. تحقیق دربارهٔ امکان اجبار مکلف به پرداخت ومجزی‌بودن این پرداخت از سوی وی، در گروِ تحقیق دربارهٔ حقیقت و ماهیت زکات و نیز بررسی مستندات شرطیت نیت در آن است.
طبق یافته‌های این پژوهش که به ‌روش توصیفی‌تحلیلی انجام گرفته است، زکات از حقیقتی معاملی- عبادی برخوردار است و اشتراط تحصیل قصد قربت در آن، از باب تعددِ مطلوب است و مطلوبیت قصد قربت، در فرض امکان تحقق آن از سوی مکلف منحصر است. بنابراین در فرض امکان‌نداشتن تحصیل قصد قربت، زکات همچنان بر اصل مطلوبیت خود باقی است و باتوجه‌به اینکه این فریضهٔ الهی مشتمل بر حکمی وضعی و تکلیفی است، تأدیه زکات از سوی مؤدیِ مجبور، مجزی است و صرفاً به عصیان امر تکلیفی می‌انجامد.

کلیدواژه‌ها

زکات؛ نیت؛ قصد قربت در زکات؛ عبادی بودن زکات؛ اجبار بر زکات

مراجع

قرآن کریم

آشتیانى، محمدحسن‌بن‌جعفر، کتاب الزکاة، چاپ‌اول، قم: زهیر، 1426ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌على، کتاب من لایحضره الفقیه، چاپ‌دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1413ق.

ابن‌قدامه، عبداللّه‌بن‌احمد، المغنی، بیروت: دار الکتاب العربی، 1392.

اشتهاردى، على‌پناه، مدارک العروة، چاپ‌اول، تهران: دار الأسوة، 1417ق.

بجنوردى، حسن، منتهى الأصول، چاپ‌اول، تهران: بی‌نا، 1380.

بروجردى، حسین، جامع أحادیث الشیعة، چاپ‌اول، تهران: فرهنگ سبز، 1386.

حر عاملى، محمدبن‌حسن، تفصیل و‌سائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، چاپ‌اول، قم: آل البیت علیهم السلام، 1409ق.

حکیم، محسن، مستمسک العروة الوثقى، چاپ‌اول، قم: دار التفسیر، 1416ق.

خمینى، روح‌الله، جواهر الأصول، چاپ‌اول، تهران: بی‌نا، 1376.

خویى، ابوالقاسم، غایة المأمول، چاپ‌اول، قم: بی‌نا، 1428ق.

زمخشرى، محمودبن‌عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، چاپ‌سوم، بیروت: دار الکتاب العربی، 1407ق.

سبحانى، جعفر، الزکاة فی الشریعة الإسلامیة الغراء، چاپ‌اول، قم: مؤسسۀ امام صادق علیه السلام، 1424ق.

صاحب‌جواهر،محمدحسن‌بن‌باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، چاپ‌هفتم، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.

صدر، محمدباقر، بحوث فی علم الأصول، چاپ‌اول، بیروت: بی‌نا، 1417ق.

طباطبایى، محمدحسین، المیزان فى تفسیر القرآن، چاپ‌پنجم، بی‌جا: دفتر انتشارات اسلامى، 1417ق.

طبرسى، فضل‌بن‌حسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، چاپ‌سوم، تهران: انتشارات ناصر خسرو، 1372.

طوسى، محمدبن‌حسن، الأمالی، چاپ‌اول، قم: دار الثقافة، 1414ق.

طوسى، محمدبن‌حسن، الخلاف، چاپ‌اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1407ق.

طوسى، محمدبن‌حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، چاپ‌سوم، تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، 1387ق.

طوسى، محمدبن‌حسن، تهذیب الأحکام، چاپ‌چهارم، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1407ق.

علامه حلى، حسن‌بن‌یوسف، تذکرة الفقهاء، چاپ‌اول، قم: مؤسسۀ آل البیت علیهم السلام، بی‌تا.

فاضل مقداد،مقدادبن‌عبداللّه، کنز العرفان فی فقه القرآن، چاپ‌اول، قم: بی‌نا، بی‌تا.

قطب راوندى، سعیدبن‌هبةاللّه، فقه القرآن، چاپ‌دوم، قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشى نجفى، 1405ق.

کلینى، محمدبن‌یعقوب، الکافی، چاپ‌چهارم، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1407 ق.

محقق حلی، جعفربن‌حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، چاپ‌دوم، قم: اسماعیلیان، 1408ق.

محقق حلی، جعفربن‌حسن، المعتبر فی شرح المختصر، چاپ‌اول، قم: مؤسسۀ سید الشهداء علیه السلام، 1407ق.

محقق داماد،محمد، کتاب الحج، چاپ‌اول، قم: چاپخانۀ مهر، 1401ق.

مقدس اردبیلى، احمدبن‌محمد، زبدة البیان فی أحکام القرآن، چاپ‌اپل، تهران: المکتبة الجعفریة لإحیاء الآثار الجعفریة، بی‌تا.

منتظرى، حسینعلى، کتاب الزکاة، چاپ‌دوم، قم: مرکز جهانى مطالعات اسلامى، 1409ق.

موسوی عاملى، محمدبن‌على، چاپ‌اول، بیروت: مدارک الأحکام فی شرح عبادات شرائع الإسلام، مؤسسۀ آل البیت علیهم السلام، 1411ق.

میلانى، محمدهادى، محاضرات فی فقه الإمامیة؛ کتاب الزکاة، چاپ‌اول، مشهد: مؤسسۀ چاپ و نشر دانشگاه فردوسى، 1395ق.

هاشمی شاهرودى، محمود، موسوعة الفقه الإسلامی طبقا لمذهب أهل البیت علیهم السلام، باهمکاری جمعی از نویسندگان، چاپ‌اول، قم: مؤسسۀ دائرة المعارف فقه اسلامى، 1423ق.

یزدى، محمدکاظم‌بن‌عبدالعظیم، العروة الوثقى، چاپ‌دوم، بیروت: اعلمی، 1409ق.