واکاوی معنای واژه «خِمار» با تأکید بر اقوال صحابه و تابعین

علوم قرآن و حدیث

مقاله 8، دوره 54، شماره 1 - شماره پیاپی 108، شهریور 1401، صفحه 157-171   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2022.74483.1248

نویسندگان

سمیه افشاری¹؛ مهدی مهریزی^{* 2}؛ مژگان سرشار³

¹دانش آموخته دکتری رشته علوم قرآن و حدیث، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

²دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

³ااستادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

چکیده

پوشش بانوان از جمله مفاهیمی است که در قرآن کریم با واژگان متعددی مورد توجه قرار گرفته است. یکی از واژگان مربوط به پوشش، واژۀ «خمار» است که در آیه 31 سوره نور آمده است. فقها و مفسران در معنای این واژه اختلاف نظر دارند و این اختلاف معنایی باعث شده نظرات و احکام متفاوتی را در خصوص پوشش سر بانوان بیان کنند. در این میان مفهوم واژگان و اصطلاحات به کار رفته در متن روایات می‌تواند در درک این مسئله راهگشا باشد. در این مقاله تلاش می‌شود ابتدا با بهره‌گیری از دانش ریشه‎شناسی واژگان، ریشه و معنای این واژه در زبان‌های نیا واکاوی شود؛ سپس ضمن جستجو در منابع ادبیات دوره پیش از اسلام و نیز واکاوی این واژه در منابع لغویان تلاش بر تبین گستره معنایی این واژه در بستری تاریخی به‌عمل آمد. با جمع‌آوری و بررسی احادیث مروی از صحابه و تابعین، که این واژه در آن‌ها به کار رفته بود، تلاش شد این معنا به‌طور دقیق کاویده شود و کارکرد آن به دست آید. با ریشه‌شناسی واژه «خمار» متوجه شدیم این واژه ریشه در زبان آفروآسیایی دارد، و با پژوهش در ادبیات جاهلیّت و آرای لغت‌شناسان عربی این مفهوم در سیر تاریخی خود از معنای کلی پوشش، بدون توجه به جنسیتی خاص، تا معنای پوشش سر بانوان در فرهنگ اسلامی دلالت دارد. بررسی اقوال صحابه و تابعین نیز بر مفهوم پوشش سر بانوان تأکید دارد.

کلیدواژه‌ها

خمار؛ ریشه‌شناسی؛ حدیث‌ صحابه و تابعین؛ پوشش بانوان

مراجع

قرآن کریم، ترجمه: عزت‌الله فولادوند،

اب‍ن‌ اب‍ی‌ ش‍ی‍ب‍ه‌، ع‍ب‍دال‍ل‍ه‌ ب‍ن‌ م‍ح‍م‍د،  المصنف فی‌الاحادیث والآثار، تحقیق: محمد عوامة، بیروت: دارالفکر،1429ه.

اب‍ن‌ اث‍ی‍ر الجزری، م‍ب‍ارک ‌ب‍ن‌ م‍ح‍م‍د، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، 1367ش.

اب‍ن‌س‍ع‍د، م‍ح‍م‍دب‍ن‌ س‍ع‍د، طبقات الکبیر، محقق: علی محمد عمر، قاهره، مکتبة الخانجی، 2001م.

ابن طاووس، علی‌بن موسی، مهج الدعوات و منهج العبادات، قم، دارالذخائر، 1411ق

ابن فارس، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغۀ، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1404ق.

ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1419ق.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع- دار صادر، 1414ق.

ابن‌هشام، لخمی، المدخل إلى تقویم اللسان، المحقق: الأستاذ الدکتور حاتم صالح الضامن، بیروت، دار البشائر الإسلامیة للطباعة والنشر والتوزیع، 1424ق.

ابن ‌درید، محمد بن حسن، جمهرۀ اللغه، بیروت، دارالعلم للملایین، 1988م.

فسوی، یعقوب بن سفیان، المعرفه و التاریخ، محقق: أکرم ضیاء العمری، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1401ق.

ابو عبید، قاسم  بن سلام، الغریب المصنف، تونس، المؤسسه الوطنیه للترجمه، 1990ق.

ابو‌ نعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، معرفة الصحابة، ریاض، دارالوطن للنشر، 1419ق.

ازهرى، محمد بن احمد، تهذیب اللغة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1421 ق

امرئ القیس، ابن حجر بن الحارث الکندی، دیوان امرِئ القیس، بیروت، دار المعرفة، 1425ق.

بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، مصر، وزارۀ الاوقاف، 1410ق.

پاکتچی، احمد، حجاب، تهران، دائره المعارف بزرگ اسلامی، 1398ش.

ترمذی، محمدبن عیسی، الجامع الکبیر- سنن الترمذی، المحقق: بشار عواد معروف، بیروت، دارالغرب الإسلامی، 1998م.

جفری، آرتور، واژه‌های دخیل در قرآن مجید، م: فریدون بدره‌ای، تهران، انتشارات توس، 1372ش.

دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، تهران، انتشارات مؤسسه لغت نامه دهخدا، 1377 ش.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، بیروت، دارالقلم، 1412ق.

شیبانی، محمد بن حسن، الآثار، محقق: أبوالوفاء الأفغانی، بیروت، دار الکتب العلمیة، بی تا.

ضیف، شوقی ، تاریخ الأدب العربی، مصر، دار المعارف، 1960م.

طبرانی، سلیمان‌ بن احمد، المعجم الکبیر، قاهره، مکتبة ابن تیمیة، 1415ق.

طَرفَة بن العَبْد، ابن سفیان بن سعد البکری الوائلی، دیوان طرفة بن العبد، المحقق: مهدی محمد ناصر الدین، بی جا، دار الکتب العلمیة، 1423ق.

عبدالرزاق صنعانی، ابوبکر، المصنف، المحقق: حبیب الرحمن الأعظمی، بیروت، المکتب الإسلامی، 1403ق.  

عسکری، ابو هلال، دیوان المعانی، بیروت، دار الجیل، بی تا.  

فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، نشر هجرت، 1409ق.

فیومى، احمد بن محمد، المصباح المنیر، قم، مؤسسه دار الهجره، 1414ق.  مالک بن انس، المدونه، بی جا، دار الکتب العلمیه، 1415ق.

مالک بن انس، الْمُوَطَّأ، بیروت، دار الغرب الإسلامیز، بی تا.

مشکور، محمدجواد، فرهنگ تطبیقی عربی با زبان‌های سامی ‌و ایرانی، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 1357ش.

معین، محمد، حاشیه بر کتاب برهان قاطع، تهران: انتشارات ابن سینا، 1342 ش.

منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفین، محقق و مصحح: هارون، عبد السلام محمد، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی‏، 1404ق.

Gesenius, William ، A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament. ed. F.A. Brown. London: Oxford، 1939.

Jeffry, Arthur، The Foreign Vocabulary of the Quran, Leiden, Brill، 2007.

Leslau, Wolf , Comparative Dictionary of Ge’ez (Class. Ethiopic). Wiesbaden: Harrassowitz, 1987.

Orel, Vladimir & Stolbova, Olga, Hamito-Semitic Etymological Dictionary, Leiden: Brill، 1995.

Lipinski, Edward, Semitic Languages outline of a comparative Grammar, Belgium, Peeters Publishers،1997.