بازخوانی علت اِعدادی و تبیین دلالت‌های انسان‌شناختی آن

جستارهایی در فلسفه و کلام

دوره 53، شماره 1 - شماره پیاپی 106، شهریور 1400، صفحه 61-82   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2022.73771.1082

نویسندگان

احمد شه‌گلی^{* 1}؛ فردین جمشیدی مهر²

¹استادیار مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران

²استادیار گروه الهیات دانشگاه گنبدکاووس

چکیده

علت به دو قسم ایجادی و اِعدادی تقسیم می­شود. در فلسفۀ اسلامی، بر اساس تعریف و معیار علت، علت اعدادی مجازاً علت نامیده می­شود. در این مقاله با روشی فلسفی و با هدف تبیین جایگاه واقعی علت اعدادی در بین علل و بازخوانی برخی از مسائل فلسفی بحث علیت، اثبات می­شود که علیت امری تشکیکی است که دارای طیفی وسیعی از مراتب قوی و ضعیف است. وزان علت به وزان وجود است. علت و معلول از احکام وجود به شمار می­روند و وجود نیز مشکک است. مراتب قوی، علل ایجادی و مراتب ضعیف آن علل اعدادی هستند. بنابراین، علت اعدادی نیز به طور حقیقی علت اما در مرتبۀ ضعیف آن است. بر اساس معیارها، «معیت» یا «ابداعی بودن» شرط علت نیست و قرار دادن این دو در معیارهای علیت ناشی از تسرّی حکم جزء به کل است. روش این پژوهش، تحلیلی-عقلی است و هدف آن نیز تبیین جایگاه واقعی علت اعدادی در بین علل حقیقی است.

کلیدواژه‌ها

علت؛ علت اعدادی؛ علت ایجادی؛ علت معد

مراجع

آشتیانی، مهدی ، تعلیقه بر شرح منظومۀ حکمت سبزواری، المؤتمر العلّامة الآشتیانی، قم، 1390.

آشتیانی، مهدی، تعلیقة علی شرح المنظومة السبزواری، دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم، قم،  1376.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، رسائل ابن سینا، انتشارات بیدار، قم، 1400.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، عیون الحکمة،  چ2‏، دارالقلم‏ ،بیروت، 1980م.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفاء(طبیعیات)، مرعشی نجفی، قم، 1404ق.

ارسطو، متافیزیک، مترجم شرف الدین خراسانی، چ5، نشر حکمت، تهران، 1385.

بهمنیار بن مرزبان، التحصیل، تصحیح و تعلیق مرتضی مطهری، دانشگاه تهران، تهران، 1375.

تادلی، ابویعقوب یوسف بن یحیی ابن­زیات، التشوف إلی رجال التصوف، مصحح علی عمر، مکتبة الثقافة الدّینیّة،قاهره، 1427ق.

جصاص، احمد بن علی، أحکام القرآن، تحقیق از محمدصادق قمحاوی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1405ق.

جوادی آملی، عبدالله، رحیق مختوم، نشر اسراء، قم، 1375.

دلپذیر، جواد، تأملی در چیستی علّت اعدادی، فصلنامۀ حکمت اسلامی، سال ششم، ش2، 1398، صص75-101.

زنوزی، علی بن عبدالله، لمعات الهیة، حکمت اسلامی، تهران، 1398.

سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة، چ1، نشر ناب، تهران، 1379-1369.

سبزواری، ملاهادی، أسرار الحکم، مصحح کریم فیضی، مطبوعات دینی، قم، 1383.

سهروردی، شهاب الدین یحیی، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح و مقدمه هانرى کربن، ج3، پژوهشگاه علوم انسانی مطالعات فرهنگى، تهران،‏ 1380.

سهروردی، شهاب الدین یحیی، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح و مقدمه هانری کربن، ج2، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران، 1375.

شهرزوری، شمس­الدّین محمّد، شرح حکمة الإشراق، تحقیق از حسین ضیائی تربتی، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران، 1372.

شیرازى، قطب الدین ، شرح حکمةالاشراق، چ1، انجمن آثار و مفاخر فرهنگى، تهران، 1383.

شیرازی، قطب‌الدین، درةالتاج، تصحیح محمد مشکوة، انتشارات حکمت، تهران، 1369.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم(ملاصدرا)، مجموعة الرسائل التسعه رسائل آخوند ملاصدرا، چ1،مکتبه المصطفوی، قم، 1302.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم(ملاصدرا)،  سه رسائل فلسفى، چ3، دفتر تبلیغات اسلام، قم، 1387.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم(ملاصدرا)، اسفار، ج1_9، دار الاحیاء التراث العربی، بیروت، 1981م.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم(ملاصدرا)، الحاشیة على الهیات الشفاء، انتشارت بیدار، قم، بی‌تا.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم(ملاصدرا)، شرح الهدایة الأثیریة، تصحیح از محمدمصطفی فولادکار، مؤسسة التاریخ العربی، بیروت، 1422ق.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم(ملاصدرا)، الشواهد الربوبیه، انتشارات دفتر تبلیغات حوزۀ علمیه، قم، 1382.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم(ملاصدرا)، مفاتیح الغیب، مقدمه و تصحیح از محمد خواجوی، مؤسسۀ تحقیقات فرهنگی، تهران، 1363.

طباطبایی، سیدمحمدحسین، البدایةالحکمة، مؤسسۀ نشر اسلامی، قم، 1383.

طباطبایی، سیدمحمدحسین، نهایةالحکمة، تحقیق عباسعلی زارعی، مؤسسه النشر الاسلامی، قم، 1424ق.

طوسی، خواجه نصیرالدّین، شرح الإشارات و التنبیهات مع المحاکمات، نشر البلاغة، قم، 1375.

عشاقی، حسین، وعایةالحکمة، مرکز جهانی علوم اسلامی، قم، 1382.

فیض­کاشانی، ملامحسن، اصول المعارف، تصحیح از سیدجلال­الدّین آشتیانی، چ3، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1375.

فیض­کاشانی، ملامحسن، راه روشن، ترجمۀ کتاب المحجّة البیضاء، مترجم محمدرضا عطایی، بنیاد پژوهش­های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، 1372.

مستغفری، جعفر بن محمد، طبّ النّبی، مصحح علی اکبر الهی خراسانی، مکتبة الحیدریّة، نجف، 1385.

مصباح یزدی، محمد تقی، تعلیقة علی النهایة، مؤسسۀ در راه حق، قم، بی تا.

مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش فلسفه، چ3، امیرکبیر، تهران، 1382.

مطهری، مرتضی، مجموعه آثار: عدل الهى، ج1، صدرا، تهران، بی‌تا.

مطهری، مرتضی، مجموعه آثار: درس‌هاى اسفار(1-3)(مبحث حرکت)، ج۱۱، صدرا، تهران، بی‌تا.

مطهری، مرتضی، مجموعه آثار: اصول فلسفه و روش رئالیسم، ج‏6، صدرا، تهران، بی‌تا.

معین، محمد، فرهنگ فارسی، چ14، انتشارات معین، تهران، 1387.

میرداماد، سیدمحمدباقر، مصنفات میرداماد، به اهتمام عبدالله نورانی، انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران، 1385-1381.