سوژۀ بی‌آشیانه ویژگی سبکی شعر سیاسی- انتقادی معاصر فارسی

زبانشناسی و گویش های خراسان

مقاله 11، دوره 14، شماره 2، تیر 1401، صفحه 31-58   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlkd.2022.75642.1091

نویسنده

مریم درپر^*

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه کوثر بجنورد، بجنورد، ایران

چکیده

شناخت گونه‌ها و زیرگونه‌های شعر فارسی مسئله‌ای اساسی است؛ پژوهش حاضر با هدف کمک به گونه‌شناسی شعر معاصر فارسی، «سوژۀ بی‌آشیانه» را به‌عنوان خصیصۀ سبکی بخشی از شعر نو و سپید که شعر سیاسی- انتقادی نامیده می-شود، معرفی می‌کند و بر همین مبنا به مطالعه و گونه‌شناسی شعر سیاسی- انتقادی چهار شاعر برجستۀ معاصر- نیما یوشیج، اخوان ثالث، شاملو و شفیعی کدکنی- می‌پردازد. با طرح این پرسش‌ها که طردشدگی در قالب چه ابژه‌های هراس‌آوری در شعر واقعیت پیدا کرده و سوژۀ طردشده از طریق چه گفتمان‌هایی به طرد و رد قدرت به‌عنوان امر آلوده پرداخته است و در نهایت چگونه در درون شبکۀ پیچیدۀ قدرت اتخاذ جایگاه نموده و نقطه‌های مقاومت ایجاد کرده است. با مطالعۀ شعر معاصر برمبنای نظری مذکور، نتایج پژوهش چهار زیرگونۀ شعری را نشان می‌دهد: زیرگونۀ شعر سیاسی- انتقادی نیما یوشیج امیدوارانه، سازش‌پذیر و مصالحه‌جو است. شعر مهدی اخوان ثالث مقاومتی ضروری، تنها و سازش‌ناپذیر را نشان می‌دهد که طرد هویتی در گفتمان سیاسی آن آشکار است؛ از این‌رو شعر اخوان را در زیرگونۀ مبارزه و خشم طبقه‌بندی می‌کنیم. در شعر شاملو، سوژه در جدال دائم بین مرگ و زندگی به سر می‌برد و مرگ وجه غالب شعر سیاسی- انتقادی او است، سوژه برای نجات از نابودی به دامن معشوق پناه می‌برد و دو گفتمان عشق و مبارزه درهم‌می‌آمیزد؛ از این رو عنوان شعر انتقادی- تغزلی را برای آن مناسب می‌دانیم و سرانجام در شعر انتقادی شفیعی کدکنی مویه و درد از دست دادن شکوه و شکوت دیرین برجسته است، لذا شعر انتقادی او را شکوه‌های دردآمیز می‌نامیم.

کلیدواژه‌ها

شعر سیاسی- انتقادی؛ سوژۀ بی‌آشیانه؛ آلوده‌انگاری؛ نیمایوشیج؛ اخوان ثالث؛ شاملو؛ شفیعی کدکنی

مراجع

اخوان ثالث، مهدی (1396). زمستان، تهران: نشر زمستان.                  

اخوان ثالث، مهدی (1370). از این اوستا، تهران: مروارید.

امیری، جهانگیر و فاروق نعمتی (1390). «دغدغه­های سیاسی در شعر بدر شکر سیّاب و مهدی اخوان ثالث»، نقد و ادبیات تطبیقی، دوره 1، شماره 2، صص 71- 98.

پورنامداریان، تقی (1391). خانه­ام ابری است؛ شعر نیما از سنت تا تجدد، تهران: مروارید.

پورنامداریان، تقی (1381). تاملی در شعر احمد شاملو: سفر در مه، تهران: نگاه.

جهاندیده کوهی، سینا (1391). «پدیدارشناسی و سنخ­شناسی مخالف­خوانی­های احمد شاملو»، نقد ادبی، شماره 19، صص 103- 134.

چندلر، دنیل. (1394). مبانی نشانه­شناسی، ترجمه مهدی پارسا، تهران: سوره مهر.

حجازی، بهجت­السادات و فائزه رحیمی (1390). «وطن­دوستی در سروده­های اخوان ثالث و ایلیا ابوماضی»، ادبیات تطبیقی شهید باهنر کرمان، دوره جدید، سال 3، شماره 5، زمستان 1390، صص 73- 99.

سجودی، فرزان و فرناز کاکه­خانی. (1390). «بازی نشانه­ها و ترجمۀ شعر». زبان­پژوهی. دانشگاه الزهرا (س). سال سوم، شمارۀ 5، صص 153- 133.

شاملو، احمد (1380). شعر زمان ما، گزیده محمد حقوقی. تهران: نگاه.

شفیعی کدکنی، محمدرضا (1399). ادوار شعر فارسی از مشروطیت تا سقوط سلطنت، تهران: سخن.

شفیعی کدکنی، محمدرضا (1395). گزینه اشعار، تهران: مروارید.

شفیعی کدکنی، محمدرضا (1394). حالات و مقامات م. امید، تهران: سخن. ­

شکیبایی­فر، شهلا و محسن پیشوایی علوی (1397). «کشمکش سیاسی اجتماعی در شعر خلیل حاوی و مهدی اخوان ثالث»، ادبیات تطبیقی شهید باهنر کرمان، سال 10، شماره 18، بهار و تابستان 1397، صص 123- 144.

فوکو، میشل (1394). اراده به دانستن، ترجمه نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، تهران: نی.

محمدیان، حسن.، غلامرضا پیروز و مرتضی محسنی (1398). «خوانش شعر شفیعی کدکنی در دهۀ پنجاه براساس نظریۀ ایدئولوژی آلتوسر»، شعرپژوهی، دوره 11، شمارۀ 3، پیاپی 41، پاییز 1398، صص 169- 188.

مشیدی، جلیل.، حسن سعادت و حسن حیدری (1399).« آسیب­شناسی زبان شعر سیاسی ادبیات معاصر»، بهار ادب، سال 13، شمارۀ 12، پیاپی 58، صص 141- 162.

مک آفی ، نوئل (1392). ژولیا کریستوا، ترجمه مهرداد پارسا، تهران: مرکز.

ملک­پایین، مشطفی،. محمد بهنام­فر، علی­اکبر سام­خانیانی و سید مهدی رحیمی (1395). «واکاوی برون­متنی و درون­متنی اشعار متعهد شاملو در دهه­های بیست و سی»، متن­پژوهی ادبی، دورۀ 20، شمارۀ 69، صص 67- 97.

منصوریان، حسین و هراتی، رقیه (1393). «جایگاه انتقاد در شعر نیما یوشیج»، بهارستان ادب، سال یازدهم، شمارۀ 27، صص 135- 154.