نقش نخبگان ایرانی پناهنده به عثمانی در اقدامات نظامی عثمانیان علیه صفویان (عصر سلیم اول و سلیمان قانونی؛ 928- 973ق)

تاریخ و فرهنگ

مقاله 1، دوره 53، شماره 2 - شماره پیاپی 107، آذر 1400، صفحه 9-31   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2022.76209.1120

نویسندگان

طاهر بابائی^{* 1}؛ سیداحمدرضا خضری²

¹استادیار دانشگاه فردوسی مشهد

²استاد دانشگاه تهران

چکیده

 حضور نخبگان ایرانی در قلمرو عثمانی، سبب تحولات مهمی در بخش‌های مختلف این حکومت و تأثیرگذاری در رویدادهای گوناگون شد. این نخبگان، از متغیرهای مهم تأثیرگذار بر تحولات نظامی پیش‌آمده بودند؛ آن‌چنان‌که حضور و نقش‌آفرینی آنان را در ابعاد مختلف اقدامات نظامی عثمانیان در عصر سلیم اول و سلیمان قانونی می‌توان مشاهده کرد. پژوهش حاضر، به بررسی نقش نخبگان سیاسی و نظامی ایرانی در اقدامات نظامی عثمانیان علیه صفویان و اشکال همکاری این نخبگان با عثمانیان طی نبردهای چالدران، سال 940ق، و سال 955ق، پرداخته و مشخص کرده است که نخبگان ایرانی، از عوامل اصلی وقوع نبرد میان عثمانیان و صفویان بودند و شماری از آنان، با پیوستن به عثمانیان، سبب تقویت سپاه عثمانی و تضعیف صفویان شدند. این نقش‌آفرینی را می‌توان در دستاوردهای عثمانیان از این اقدامات نظامی نیز مشاهده کرد.

کلیدواژه‌ها

نخبگان ایرانی؛ حکومت عثمانی؛ صفویان؛ تاریخ نظامی

مراجع

اسپناقچى‌پاشازاده، محمدعارف. انقلاب الاسلام بین الخواص و العوام. به­تصحیح رسول جعفریان. قم: دلیل، ‏1379ش.

اوزون‌چارشیلی، اسماعیل حقی. تاریخ عثمانی. ترجمۀ وهاب ولی. تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی،1380، 1388، 1391.

اینالجق، خلیل. امپراتوری عثمانی(عصر متقدم 1300-1600). ترجمۀ کیومرث قرقلو. تهران: انتشارات بصیرت، 1388ش.

بابامردوخ روحانی، (ملقب به شیوا). تاریخ مشاهیر کرد. به‌کوشش محمد ماجد مردوخ روحانی. تهران: سروش، 1382.

بدلیسی، ادریس. سلیم‌شاه‌نامه. به­اهتمام حجابی قیرلانقیج (رسالۀ دکتری در انستیتوی علوم اجتماعی). آنکارا: دانشگاه آنکارا، 1995.

بدلیسی، ادریس. هشت‌بهشت. ش. 01946، کتابخانۀ سلیمانیه بخش کتابخانۀ عاطف‌افندی، 496گ.

بروسه‌لی، محمد طاهر. عثمانلی مولفلری. استانبول: مطبعه عامره، ج 1 و 2، 1333ق/ ج 3، 1342ق.

پچوی، ابراهیم. تاریخ پچوی. استانبول: مطبعه عامره، 1283ق.

ثریا، محمد. سجل عثمانی یا خود تذکره مشاهیر عثمانی. [استانبول]: مطبعه عامره، 1308ق، 1311ق.

جلال‌زاده (قوجه نشانچی)، مصطفی چلبی. طبقات الممالک و درجات المسالک: Geschichte Sultan Suleyman Kanunis von 1520 bis 1557, oder, Tabakat ul-Memalik ve Derecat ul-Mesalik, ed. Peter Kappert, Wiesbaden, Franz Steiner Verlag GMBH, 1981.

حاجی‌خلیفه کاتب چلبی، مصطفی بن عبدالله. کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون. بیروت: دارالفکر، 1402ق/ 1982م.

حیدر چلبی. روزنامه، چاپ شده در منشآت السلاطین فریدون‌بک، جلد 1، صص 458- 500، [استانبول]: مطبعه عامره، 1274ق.

خواجه‌سعدالدین‌افندی، محمد. تاج‌التواریخ. [استانبول]: طبعخانه عامره، 1279- 1280ق.

روملو، حسن‌بیگ. احسن التواریخ. به­تصحیح عبدالحسین نوایی. تهران: اساطیر، 1384ش.

ریاحی، محمدامین. زبان و ادب فارسی در قلمرو عثمانی. تهران: انتشارات اطلاعات، 1390.

سامی، شمس‌الدین. قاموس الاعلام. استانبول: مطبعه مهران، 1306.

سیوری، راجر.م. ایران عصر صفوی. ترجمۀ کامبیز عزیزی. تهران: نشر مرکز، 1388ش.

شاو، استانفورد.ج. تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیه جدید. ترجمۀ محمود رمضان‌زاده. مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، 1370ش.

صولاق‌زاده، محمد همدمی‌چلبی. صولاق زاده تاریخی. استانبول: محمودبک مطبعه­سی، 1297ق.

طاشکپری‌زاده، احمد بن مصطفی. الشقائق النعمانیه فی علماء الدوله العثمانیه. بیروت: دارالکتب العربی، 1395ق/ 1975م.

طرنوی/ درنوی، محمد بن محمد. نخبه التواریخ و الاخبار. تقویمخانه عامره، [بی‌جا]: 1276ق.

عالی‌افندی، گلیبولولی مصطفی. کنه‌الاخبار. چاپ عکس‌برگردان Ali, Gelibolulu Mustafa, Künhüʼl- Ahbar, Dördüncü rükn: Osmanlı Tarihi, C.I. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2009.

عطائی، عطاءالله محمد بن یحیی نوعی‌زاده. ذیل الشقایق (حدائق الحقایق فی تکمله الشقائق). [استانبول]: طبعخانه عامره، 1269ق.

فریدون‌بک، احمد توقیعی. منشآت السلاطین. [استانبول]: مطبعه عامره، 1274ق، 1275ق.

فلسفی، نصرالله. «جنگ چالدران». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات، سال اول، ش. 2) 1332(:50- 127.

قارصلی‌زاده، جمال‌الدین محمد. عثمانلی تاریخ و مورخلری مشهور به آیین ظرفاء. طبع احمد جودت، [استانبول]: اقدام مطبعه سی، 1314.

قاضی‌زادۀ اردبیلی، کبیر بن اویس. غزوات سلطان سلیم. تصحیح و تحقیق طاهر بابائی. تهران: میراث مکتوب. 1400.

قانونی سلطان سلیمان زمانیندا وریلمش بعضی فتوالر(Kanuni Sultan Süleyman zamanında verilmiş bazı Fetvalar)، ش 07273، کتابخانۀ سلیمانیه بخش کتابخانۀ یازما باغیشلار (Yazma Bağışlar)، 9 گ.

قره‌چلبی‌زاده، عبدالعزیز‌افندی. روضه الابرار المبین بحقائق الاخبار. قاهره: مطبعه بولاق، 1248ق.

قره‌چلبی‌زاده، عبدالعزیز‌افندی. سلیمان‌نامه. قاهره: مطبعه بولاق، 1248ق.

لطفی‌پاشا. تواریخ آل عثمان. چاپ کلیسلی‌معلم رفعت. استانبول: مطبعه عامره، 1341ق.

مطراقچی، نصوح. بیان منازل سفر عراقین سلطان سلیمان خان. چاپ عکس‌برگردان، Matrakçı, Nasuhʼs Silahı, Beyan-ı menazil-i sefer-i Irakeyn-i Sultan Süleyman han, Haz. Hüseyin G. Yurdaydın, Ankara: Türk tarih kurumu basımevi, 1979.

میرزاحبیب اصفهانی. تذکرۀ خط و خطاطان بانضمام کلام‌الملوک. ترجمۀ رحیم چاوش اکبری. تهران: نشر مستوفی، 1369.

نشانچی، محمدپاشا. تاریخ نشانچی. [استانبول]: طبعخانه عامره، 1279ق.

نوایی، عبدالحسین  و عباسقلی غفاری‌فرد. تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره صفویه. تهران: سمت، 1386ش.

نوریلدیز، سارا. «تاریخ‌نگاری عثمانی». در تاریخ‌نگاری و مورخان عثمانی. ترجمه و تدوین نصرالله صالحی، 123- 147. تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام، 1391.

هامرپورگشتال، یوزف. تاریخ امپراتوری عثمانی. ترجمۀ میرزا زکی علی آبادی. به­اهتمام جمشید کیانفر. تهران: اساطیر، 1387ش.

 

Kınalızade, Hasan çelebi, Tezkiretüʼş şuˋara, haz. Aysun Sungurhan-Eyduran, Ankara: T. C. Kültür ve Turizm bakanlığı kütüphaneler ve yayımlar genel müdürlüğü, 2009.

Müneccimbaşı, Ahmet Dede, Müneccimbaşı Tarihi(Sahaif- ül- Ahbar fi vakayi- ül aʼsar), Arapça aslından türkçeleştiren İsmail Erünsal, İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser- Kervan kitapcılık, 1974; (منجم باشی، صحائف الاخبار فی وقایع الاعصار)

Seyyid lokman, Zübdetüʼt- Tevarih, haz. Durmuş Kandıra, Doktora tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal bilimler Enstitüsü, 2011.(سید لقمان، زبده التواریخ)