بررسی و نقد گزارش تصریحی ملاصدرا از دیدگاه فارابی در مسألۀ تشخص

جستارهایی در فلسفه و کلام

دوره 53، شماره 1 - شماره پیاپی 106، شهریور 1400، صفحه 103-120   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2022.67737.1001

نویسندگان

سید رضا مؤذن^{* 1}؛ جعفر شانظری²

¹دانش‌آموختۀ دکتری حکمت متعالیه، دانشگاه اصفهان

²دانشیار دانشگاه اصفهان

چکیده

این‌که چه چیز شخص را  آن می‌کند که هست، سؤالی است که ریشه در گذشتۀ دور دارد و اندیشمندان بزرگی برای یافتن هویت و واقعیت اشیاء آن را کاویده‌اند. ملاصدرای شیرازی یکی از اینان است. وی مبتکر یا مدافع سرسخت نظریۀ اصالت وجود در مقابل اصالت ماهیت است و معتقد است تشخص شی به نحوۀ وجود آن است. وی به دو گونه، نظریۀ تشخص خود را به فارابی نسبت داده است: اول به صورت نقل رأی از فارابی و دوم به صورت گزارش تصریحی. ملاصدرا در هشت کتابِ اسفار، شرح هدایۀ اثیریه، رسائل تسعه و حاشیه بر الهیات شفاء، مبدأ و معاد، رسالۀ تشخص، رسالۀ اللمیه، رسالۀ اتصاف الماهیة بالوجود این انتساب را تأکید کرده است، اما با وجود این، سندی برای این انتساب نقل نمی‌کند. این نوشتار با بررسی اَسناد، اِستناد تصریحی ملاصدرا را بر دایرۀ محک قرار داده است و با به میان آوردن سه شاهد شامل بررسی بعض دیگر از استنادات صدرا، بررسی این حکم در آرای صریح فارابی و نیز بررسی این نظریه بر پایۀ قاعدۀ شناخت سلف در پرتو خلف، انتساب این دیدگاه را به معلم ثانی مورد تردید قرار می‌دهد و نشان می‌دهد که ملاصدرا تا پیش از خود در این قول منفرد است. این نوشتار به توصیف اکتفا نمی‌کند و در پرتو یک قانون کلی، تبیین ارائه می‌دهد که چرا چنین استناد نامعتبری واقع شده است.

کلیدواژه‌ها

تعین؛ تشخص؛ عوارض وجود؛ وجود؛ فارابی؛ ملاصدرا

مراجع

 ابن‌سینا، حسین بن عبد الله، التعلیقات، تحقیق عبدالرحمان بدوی،مکتبةالاعلام الاسلامی، بیروت، 1404ق.

ابن‌سینا، حسین بن عبد الله، منطق المشرقیین، المکتبه السلفیه، قاهره ، 1910م.

ابن‌سینا، حسین بن عبد الله، المباحثات، تحقیق محسن بیدار فر، چ1، انتشارات بیدار، قم، 1371.

ابن‌سینا، حسین بن عبد الله، الشفاء(الالهیات)، تصحیح سعید زائد الأب قنواتی،مکتبة آیت الله مرعشی، قم، 1404ق.

ابن رشد،تفسیر ما بعد الطبیعه ،انتشارات حکمت ،تهران، 1377.

ارسطو،متافیزیک(ما بعد الطبیعه) ترجمه بر پایه متن یونانی شرف الدین خراسانی، چ4، حکمت ، تهران ،1385.

افلوطین ،تاسوعات، ترجمۀ محمد حسین لطفی، خوارزمی، تهران، 1366.

ایلخانی، محمد، «اصل فردیت و نظریه کلیات در آثار بوئثیوس»، فصلنامۀ نامۀ فرهنگ، سال6، ش2، 1375، صص110-123.

پور نامدار سرچشمه، امیرحسین، و مهدی عظیمی، «فارابی و مساوقت وجود و تشخص؛ بازتأملی در اِسناد ملاصدرا»، مجلۀ حکمت معاصر، سال هفتم، ش3، 1395، صص61-80.

حسن زاده آملی، حسن، نصوص الحکم بر فصوص الحکم، چ2، مرکز نشر فرهنگی رجا، تهران، 1375.

حکمت، نصر الله، فارابی فیلسوف غریب، چ1، انتشارات نشر علم، تهران، 1389.

سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومه، ج4، تصحیح آیت‌الله حسن حسن زادۀ آملی، چ1، نشر ناب، تهران، 1422ق.

شریف، میان‌محمد، تاریخ فلسفه در اسلام، چ2، مرکز نشر دانشگاهی، تهران، 1389.

صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة(با حاشیۀ علامه طباطبائى)، 9جلد، چ3، دار إحیاء التراث العربى، بیروت، 1981م.

صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم، المشاعر، چ2، طهورى، تهران، 1363.

صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم، شرح الهدایة الاثیریة، تصحیح از محمد مصطفى فولادکار، چ1‏، مؤسسة التاریخ العربى، بیروت ، 1422ق.

صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم، شرح و تعلیقه صدرالمتألهین بر الهیات شفا، تصحیح، تحقیق و مقدمه دکتر نجفقلی حبیبی، ج2، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، تهران، 1382.

صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم، مجموعة الرسائل التسعة، چ1، مکتبه المصطفوی، قم، 1302ق.

صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم، الحکمة المتعالیه فی الاسفار الاربعة، ج2 و3، تصحیح و تحقیق دکتر مقصود محمدی، چ1، انتشارات بنیاد حکمت صدرا، تهران، 1380.

صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الأسفار الاربعة، ج1، تصحیح و تحقیق  دکتر اعوانی، چ1، انتشارات بنیاد حکمت صدرا، تهران، 1380.

صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الأسفار الاربعة، ج6 ،تصحیح و تحقیق  دکتر احمد احمدی، چ1، انتشارات بنیاد حکمت صدرا، تهران، 1380.

صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم، الشواهد الربوبیة فى المناهج السلوکیة، تصحیح تحقیق و مقدمه دکتر سید مصطفی محقق داماد، بنیاد حکمت صدرا، تهران، 1382.

صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم، مشاعر، تصحیح هنری کربن ، چ2، انتشارات طهوری، تهران، 1363.

صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم، المبدأ و المعاد، تصحیح تحقیق و مقدمه دکتر محمد ذبیحی و دکتر جعفر شاه نظری، انتشارات بنیاد حکمت صدرا، تهران، 1381.

صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم، مجموعة الرسائل التسعة، بی‌نا، تهران، 1302ق.

طباطبایی، سید محمد حسین، نهایةالحکمة، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، 1362.

 طباطبایی، سید محمد حسین، بدایةالحکمة، تحقیق عباس علی زارعی السبزواری، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، 1422ق.

فارابی، ابونصر، التعلیقات، تحقیق و تصحیح سید حسین موسویان، چ1، مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران، تهران، 1392.

فارابی، ابونصر، کتاب الحروف، مقدمه و تحقیق و تعلیق از محسن مهدى،‏ دار المشرق، بیروت، 1986م.

فارابی، ابونصر، فصول منتزعة، تحقیق و تصحیح و تعلیق دکتر فوزى نجار، چ2‏،المکتبة الزهراء، تهران، 1405ق.

فارابی، ابونصر، فصوص الحکم‏، تحقیق از شیخ محمد حسن آل یاسین،‏ چ2‏، انتشارات بیدار، قم، 1405ق.

الفیومی، احمد بن محمد، مصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، ج1، چ2، دارالهجرة، قم، 1414ق.

قراملکی، احد، روش‌شناسی مطالعات دینی، ویراست دوم، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، 1385.

مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش فلسفه، ج1، چ2، سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، 1366.

میرداماد ، محمدباقر، جذوات و مواقیت ، تصحیح و تعلیق از على اوجبى‏، چ1، میراث مکتوب، تهران، 1380.

 میرداماد ، محمدباقر، القبسات‏، به اهتمام دکتر مهدى محقق، دکتر سید على موسوى بهبهانى، پروفسور ایزوتسو، دکتر ابراهیم دیباجى،‏ چ2،‏ انتشارات دانشگاه تهران‏، تهران، 1367.

میرداماد ، محمدباقر، مصنفات میرداماد، به اهتمام عبد الله نورانى‏، چ1، انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگى، تهران، 1385.

 میرداماد ، محمدباقر، نبراس الضیاء و تسواء السواء فى شرح باب البداء و اثبات جدوى الدعاء، تصحیح و تحقیق از حامد ناجى اصفهانى، ‏چ1، انتشارات هجرت و میراث مکتوب، قم و تهران، 1374.