نشانه ـ معنا‌شناسی «آتش» در آثار عطار نیشابوری

زبانشناسی و گویش های خراسان

مقاله 12، دوره 14، شماره 2، تیر 1401، صفحه 59-86   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlkd.2022.74085.1076

نویسندگان

لیلا روحانی سروستانی¹؛ محمدعلی آتش سودا^{* 2}؛ سمیرا رستمی³

¹دانشجوی دکترای زبان و ادبیات فارسی، واحد فسا، دانشگاه آزاد اسلامی، فسا، ایران

²دانشیار زبان و ادبیات فارسی، واحد فسا، دانشگاه آزاد اسلامی، فسا، ایران

³استادیار زبان و ادبیات فارسی ،دانشگاه آزاد اسلامی فسا، ایران

چکیده

اصولاً نشانه و معنا در علم زبان‌شناسی مکمل یکدیگر هستند و هر کدام بدون دیگری چیزی به حساب نمی‌آید، عطار در گفتمانی که از آتش در آثار عرفانی خود ارایه می‌دهد، گونه‌ای از نشانه‌ مشهود است که آتش نه تنها در جایگاه یک وسیلۀ گرمابخش، که در جایگاه معنا و مفهوم دیگری نیز بروز می‌کند، که بررسی آن بیشتر در حوزۀ ساختار جانشینی زبانی شکل می-گیرد. پرسش‌های اصلی ما این است که آتش در شعر عطار نیشابوری چه حالت‌هایی پیدا می‌کند، چگونه به جریان در می‌آید و گسترش می‌یابد؛ همچنین چگونه آتش می‌تواند معناآفرینی کند و چه معانی و ارزش‌هایی را ایجاد می‌کند؛ همچنین آتش و همبسته‌های آن با کدام نظام‌های نشانه- معناشناسی از قبیل تنشی، حسی- ادراکی، عاطفی و زیبایی‌شناختی ارتباط دارند؟ در این فرآیند نشانه‌ها معمولاً در پیوند با معناها در قالب سیال، پویا و چند بعدی شکل می‌گیرند. این روش قادر است ضمن تجزیه و تحلیل متون ادبی و عرفانی ، خوانشی دگرگون از آنها آشکار کند. بررسی در آثار عطار نشان می دهد که وی با رویکردی تازه به پدیده ها از جمله آتش در پیوندی حسی ـ ادراکی معانی و مفاهیمی زیبا را رقم زند. عطار در این رویکرد زبانی، آتش را از نشانه شناسی ساختگرا به طرف نشانه ـ معناشناسی سیال سوق داده است. هدف از نگارش این مقاله بررسی نشانه ـ معنا‌شناسی «آتش» در آثار عطار نیشابوری است که به شیوۀ تحلیلی ـ توصیفی انجام شده است. براساس این پژوهش می‌توان نظامی برای درک بهتر مفاهیم مرتبط با نشانه- معنای آتش در شعر عطار نیشابوری به دست آورد.

کلیدواژه‌ها

نشانه ـ معنا‌شناسی؛ عرفان؛ آتش؛ عطار نیشابوری

مراجع

باشلار، گاستون (1366)، روانکاوی آتش، ترجمه جلال ستاری، تهران : توس.

بقلی شیرازی، شیخ روزبهان ( 1344)، شرح شطحیات، به تصحیح هنری کُربن، تهران: قسمت ایران­شناسی، ایران- فرانسه.

تاجدینی، علی (1383)، فرهنگ نمادها و نشانه­ها در اندیشه مولانا، تهران : سروش.

جامی، عبدالرحمان (1386)، مثنوی هفت اورنگ، به تصحیح و مقدمه مرتضی مدرس گیلانی. تهران : اهورا.

چندلر، دانیل(1386)، مبانی نشانه‌شناسی، پارسا، تهران: سوره مهر.

حافظ (1380)، دیوان، به کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران: صفی علیشاه.

دشتی، محمد (1380 ) ترجمۀ نهج البلاغه، قم : سلسال.

سجادی، سید جعفر (1375)، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، چاپ سوم، تهران: طهوری.   

شعیری حمیدرضا و ترانه وفایی(1388)، راهی به نشانه - معناشناسی سیال با بررسی ققنوس نیما، تهران : علمی و فرهنگی

شمیسا، سیروس(1385)، نقد ادبی،تهران : میترا

شوالیه، ژان(1379)، فرهنگ نمادها، ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی، تهران : جیحون

عطار  (1371)، منطق­الطیر، به اهتمام سید صادق گوهرین، تهران: علمی و فرهنگی.

_______ ( 1384)، تذکره­الاولیاء، به کوشش ا. توکلی، تهران: بهزاد.

_______ ( 1397)،  اسرارنامه، مقدمه وتصحیح محمد رضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.

_______ (1362)، دیوان عطار ،  به تصحیح تقی تفضلی، تهران : علمی و فرهنگی.

_______ (1378)، مصیبت­نامه، مقدمه و تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران : سخن.

_______ (1397)، الهی نامه، مقدمه و تصحیح محمدرضا شفیعی­کدکنی. تهران: سخن.

_______(1384)، شاهنامه، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.

گرماس، آلژیرداس(1395)، نشانه معناشناسی ادبیات، ترجمه حمیدرضا شعیری،تهران : تربیت مدرس

گیرو، پی‌یر(1383)، نشانه‌شناسی، ترجمه محمد نبوی، تهران:آگه.

مجتبایی، فتح الله (1352)، شهر زیبای افلاطون و شاهی­آرمانی در ایران باستان، تهران: کاویان.

مولوی.( 1384)، مثنوی معنوی. تصحیح محمد استعلامی، تهران: سخن.

نجم الدین رازی ( 1380)، مرصادالعباد، با مقدمه محمدامین ریاحی، تهران: علمی.

نیبرگ، ساموئل (1359)، دین­های ایران باستان، ترجمه دکتر سیف الله نجم آبادی، تهران : مرکز ایرانی مطالعۀ فرهنگ‌ها.