از یتیم داستانی تا قورچی تاریخی (اثبات هویّت ناشناختۀ حسین کُرد شبستری بر پایۀ شواهد تاریخی و ادبی)

جستارهای نوین ادبی

دوره 55، شماره 1 - شماره پیاپی 216، خرداد 1401، صفحه 21-51   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2022.73830.1208

نویسنده

میلاد جعفرپور^*

استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه حکیم سبزواری، خراسان رضوی، ایران

چکیده

حسین کُرد شبستری از محبوب‌ترین پهلوانان متأخّر در ادب حماسی فارسی است و بنا بر شواهد اخیر، گزارشی که برای مدّت‌ها از احوال و نبردهای او در ایران تحت عنوان داستان حسین کُرد شبستری مشهور شده، خود بخش چهارم از حماسۀ دیگری با عنوان یتیم‌نامه بوده که هنوز به شکل جامع منتشر نشده است. عمق بی‌توجّهی به وجوه مختلف یتیم‌نامه تا جایی است که هنوز هویّت تاریخی حسین کُرد به‌عنوان پهلوان محوری روایت، ناشناخته مانده و مایۀ اظهارنظرهای ناصوابی هم شده است. پژوهش حاضر به روش استقرایی و با تکیه بر شواهد نویافتۀ منابع تاریخی و ادبی، به ارزیابی داده‌های داستانی پرداخته است. مطابق با برآیندهای طرح‌شده و تأیید قراین تاریخی و ادبی، حسین کُرد شبستری در واقع همان حسین‌بیگ تبریزی، قورچی خاصّۀ شاه‌عبّاس بوده که در روایت داستانی به‌عنوان یتیم معرّفی شده است.

کلیدواژه‌ها

صفویّه؛ یتیم؛ قورچی؛ حسین کُرد شبستری؛ حسین‌بیگ تبریزی؛ ارزیابی منابع

مراجع

آصف، محمّدهاشم. (2537). رستم‌التّواریخ. تصحیح محمّد شیری. چ 3. تهران: کتاب‌های جیبی و امیرکبیر.

آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن. (۱۴۰۳). الذریعة إلی تصانیف الشیعة. ج 9. بیروت: دار الأضواء.

 . (1373). مصنّفات شیعه. به کوشش محمد آصف فکرت. ج 3. مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامى.

ابن‌خلدون، عبدالرّحمن بن محمّد. (1366). العِبَر (تاریخ ابن‌خلدون). ج 3. چ 1. تهران: مؤسّسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

اذکایی، پرویز. (1367). فرمانروایان گمنام. ج 1. چ 1. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.

اسکندربیگ ترکمان. (1389). تاریخ عالم‌آرای عبّاسی. به کوشش ایرج افشار. 3 ج. چ 4. تهران: امیرکبیر.

افشوته‌ای نطنزی، محمود بن هدایت‌اللّه. (1375). نقاوةالآثار فی ذکر الأخیار در تاریخ صفویّه. تصحیح احسان اشراقی. چ 2. تهران: علمی‌وفرهنگی.

انوری، حسن [سرپرست]. (1382). فرهنگ بزرگ سخن. ج 8. چ 2. تهران: سخن.

ایمان، رحم‌علیخان. (۱۳۸۶). منتخب اللطایف. تصحیح مهدی علیزاده و حسین علیزاده. ۱ ج. چ 1. تهران: طهوری.

اوحدی بلیانی، تقی‌الدّین. (1389). عرفات‌العاشقین و عرصات‌العارفین. تصحیح ذبیح‌اللّه صاحب‌کاری و آمنه فخر احمد. ج 2. 3 و 4. چ 1. تهران: میراث مکتوب و کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

اوزبکی البخاری، شیخ سلیمان افندی. (1392). فرهنگ جغتایی – فارسی. ترجمۀ حسن عبداللّهی جهانی. چ 1. تبریز: دنیزچین.

بخشی، مریم و باقرعلی عادل‌فر، نصراللّه پورمحمّدی املشی، حسین آبادیان. (1399). «بررسی علل کوچ طایفۀ رَشوَند به قزوین و پیامدهای آن در عصر صفویّه». پژوهشنامۀ تاریخ‌های محلّی ایران دانشگاه پیام نور. س 9. ش 1 / پیاپی 17. صص 153-176.

برزگر کشتلی، حسین. (1380). «خروشی تبریزی». دانشنامۀ ادب فارسی (ادب فارسی در شبه‌قارّه، هند و پاکستان و بنگلادش). ج 4 / بخش 2. چ 1. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. ص 1062.

تاریخ سلطان محمّد قطب‌شاه. (2015). تصحیح زرّینه پروین. حیدرآباد: دلی کتاب گھر.

جمالزاده، محمّدعلی. (1326). هزاربیشه (یک‌هزار مطلب سودمند خواندنی). ج 1. چ 1. تهران: علمی و زوّار.

جهانگیر گورکانی، نورالدّین محمّد. (1359). جهانگیرنامه (توزک جهانگیری). به کوشش محمّد هاشم. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

حسین‌نامه. (1393). به کوشش ایرج افشار و مهران افشاری. چ 5. تهران: چشمه.

حسینی استرآبادی، حسن بن مرتضی. (1366). تاریخ سلطانی: از شیخ صفی تا شاه صفی. تصحیح احسان اشراقی. تهران: علمی.

الحسینی المدنی، ضامن بن شدقم. (۱۳۷۸). تحفة الأزهار و زلال الأنهار فی نسب ابناء الأئمة الأطهار علیهم صلوات الملک الغفار. ج 2. تهران: کتابخانۀ تخصّصی تاریخ اسلام و ایران.

حسینی مرعشی تبریزی، اسمعیل. (1370). عالم‌آرای شاه‌طهماسب. تصحیح ایرج افشار. چ 1. تهران: دنیای کتاب.

خان‌زمان‌خان، غلامحسین. (1377). تاریخ آصفجاهیان (گلزار آصفیّه). به کوشش محمّدمهدی توسلی. اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.

خیّام‌پور، عبدالرّسول. (1368). فرهنگ سخنوران. ج 1. چ 1. تهران: طلّایه.

دست‌نویس تاریخ صفویّه، نشانۀ اختصاری [م 3]. دست‌نویس به شمارۀ (24603-5). محفوظ در کتابخانۀ ملّی ایران. تاریخ کتابت: سدۀ چهاردهم ه‍؟

دست‌نویس حسین‌نامه / داستان حسین کُرد. نشانۀ اختصاری [ح]. به شمارۀ (MS. D - 421). محفوظ در کتابخانۀ سن‌پترزبورگ روسیه. تاریخ کتابت: 1255 ق – 1260 ق. محلّ کتابت: کاشان.

دست‌نویس داستان حسین کُرد. نشانۀ اختصاری [مج]. به شمارۀ (1257). محفوظ در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی. تاریخ کتابت: سدۀ سیزدهم ه‍؟

دست‌نویس داستان عبدالمؤمن‌خان. نشانۀ اختصاری [دا]. به شمارۀ (5651). محفوظ در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران. تاریخ کتابت: 1321 ق. محلّ کتابت: مشهد.

دست‌نویس یتیم‌نامۀ شاه‌عبّاس جنّت‌مکان. نشانۀ اختصاری [ی]. به شمارۀ (44 MS. XAN). محفوظ در کتابخانۀ سن‌پترزبورگ روسیّه. تاریخ کتابت: 1234ق.

دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت‌نامه. زیر نظر محمّد معین و سیّد جعفر شهیدی. ج 7، 12، 15. چ 2. تهران: دانشگاه تهران.

دولت‌آبادی، عزیز. (1377). سخنوران آذربایجان (از قطران تا شهریار). ج 1. چ 1. تبریز: ستوده.

رازنهان، محمّدحسن و مریم عابدینی مغانکی. (1395). «اجامره و اوباش و حکومت شاه‌عبّاس اوّل صفوی: همگرایی و واگرایی‌ها». دوفصلنامۀ تحقیقات تاریخ اجتماعی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. س 6. ش 1. صص 59‑77.

رحیم‌لو، یوسف. (1393). تاریخ جامع ایران. زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی و صادق سجّادی. ج 10 و 11 (دنبالۀ ایلخانان تا ظهور صفویان / دنبالۀ صفویان، افشاریان و زندیان). چ 1. تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. صص 685-846. 1-551.

رشوند، محمد علی بن محمد زمان. (۱۳۷۶). مُجَمل رَشوَند. تصحیح منوچهر ستوده و عنایت‌اللّه مجیدی. ۱ ج. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.

ری‍اض الإس‍لام. (1373). تاری‍خ روابط ایران و ه‍ند (در دوره صفویّه و اف‍ش‍اریّ‍ه‌). ترجمۀ م‍ح‍مدب‍اق‍ر آرام‌، ع‍ب‍اس‍ق‍ل‍ی غ‍ف‍اری‌‌ف‍رد. چ 1. تهران: امیرکبیر.

زیدری نسوی، محمّد خرندزی. (1389). نفثةالمصدور. تصحیح امیرحسن یزدگردی. چ 3. تهران: توس.

صاعدی شیرازی، میرزا نظام‌الدّین احمد بن عبداللّه. (1961م). حدیقةالسّلاطین قطب‌شاهی. تصحیح: سیّد علی‌اصغر بلگرامی. حیدرآباد – دکن: س‍ل‍س‍ل‍ه م‍طب‍وعات اداره ادب‍یّ‍ات اردو.

صفا، ذبیح‌اللّه. (1371). تاریخ ادبیّات در ایران. ج 5. چ 7. تهران: فردوس.

ض‍رّاب‍ی‌، ع‍ب‍دال‍رّح‍ی‍م ب‍ن م‍ح‍مّ‍داب‍راهیم. (1378). تاریخ کاشان. تصحیح ایرج افشار. تهران: امیرکبیر.

طرسوسی، ابوطاهر. (1395). حماسۀ قران حبشی. تصحیح میلاد جعفرپور. 2 ج. چ 1. تهران: علمی‌وفرهنگی.

طرطوسی، ابوطاهر محمّد بن حسن. (1380). ابومسلم‌نامه. تصحیح حسین اسماعیلی. ج 3. تهران: معین، قطره، انجمن ایرانشناسی فرانسه.

عبادی جمیل، سعید و حسین بیات. (1399). «درک نادرست معنای کُرد در شاهنامه». فصلنامۀ کاوش‌نامۀ دانشگاه یزد. س 21. ش 46. صص 191-209.

عدلی، محمّدرضا. (1392). «حیدری و نعمتی». دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. ج 21. چ 1. تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. صص 532-535.

فلسفی، نصراللّه. (1364). زندگانی شاه‌عبّاس اوّل. 5 ج در 3 مجلّد. تهران: علمی.

قریشی کرین، حسن. (۱۳۸۹). قم از ابتدای دوره قاجار تا مشروطه. ۱ ج. قم: نشر زائر.

قطغان، محمّدیار بن عرب. (1385). مسخّر البلاد (تاریخ شیبانیان). تصحیح نادره جلالی. چ 1. تهران: میراث مکتوب.

گلچین‌معانی، احمد. (1369). کاروان هند. ج 1. چ 1. مشهد: آستان قدس رضوی.

لکهنوی، آفتاب‌رای. (۱۳۵۵). تذکرۀ ریاض‌العارفین، حسام‌الدّین راشدی. ۱ ج. اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.

متولّی امامی، سیّد محمّدحسین. (1390). «عصر صفوی و هم‌سویی معرفتی فقه و عرفان». مجلّۀ پگاه حوزه. ش 316. صص 102-106.

مجیر شیبانی، نظام‌الدّین. (1346). تشکیل شاهنشاهی صفویّه. تهران: دانشگاه تهران.

مرعشی، ظهیرالدّین. (1363). تاریخ طبرستان و رویان و مازندران. تصحیح برنهارد دارن. تهران: گستره.

مفرد کهلان، جواد. (۱۳۸۹). «تبارشناسی افسانۀ حسین کرد». دوهفته‌نامۀ رودکی. س ۵. ش 61-62. صص 34-35.

منجّم یزدی، ملّا جلال‌الدّین محمّد. (1366). تاریخ عبّاسی / روزنامۀ ملّا جلال. به کوشش سیف‌اللّه وحیدنیا. تهران: وحید.

منشی قمی، قاضی میر احمد (1383). خلاصة‌التواریخ. تصحیح احسان اشراقی. ج 1. چ 2. تهران: دانشگاه تهران.

میرجعفری، حسین. (1389). «حیدری و نعمتی». دانشنامۀ جهان اسلام. زیر نظر غلامعلی حدّاد عادل. ج 14. چ 1. تهران: بنیاد دایرةالمعارف اسلامی. صص: 519-521.

میرخواند، محمّد بن خاوندشاه. (1270). روضةالصّفا. ج 1. بی‌جا: بی‌نا.

مینورسکی، ولادیمیر. (1334). سازمان اداری حکومت صفوی (تحقیقات، حواشی و تعلیقات استاد مینورسکی بر تذکرةالملوک). ترجمۀ مسعود رجب‌نیا با حواشی محمّد دبیرسیاقی. تهران: زوّار.

نصرآبادی، محمّدطاهر. (1378). تذکرۀ نصرآبادی (تذکرةالشّعرا). ج 1. تصحیح محسن ناجی نصرآبادی. چ 1. تهران: اساطیر.

وحید قزوینی، میرزا محمّدطاهر. (1383). تاریخ جهان‌آرای. تصحیح سیّد سعید میر محمّد صادق. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.