فخررازی و سه قاعدۀ مهم فلسفی

فقه و اصول

دوره 32، شماره 1، خرداد 1379، صفحه 89-108   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2000.42454

نویسنده

علیرضا نجف زاده^*

گروه معارف اسلامی دانشگاه فردوسی

چکیده

دراین مقاله اعتراضات متکلم بزرگ اشعری امام فخرالدین محمدبن عمر رازی(544-606هـ.ق.)بر سه قاعده مهم فلسفی یعنی:"الحق ماهیته انیته"؛"کل حادث مسبوق بامکان الوجود وبمادةگو "الواحد لایصدر عنه الا الواحد"مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.سه قاعده ای که موضع گیری های هردانشمندی دربارۀ آنها می تواند به روشن شدن خطوط کلی نظام هستی شناسی او کمک کند.امام فخر رازی با نفی قاعدۀ اول برای واجب تعالی ماهیت"مجهولة الکنه"قائل شده و وجود اورا همچون ممکنات زاید بر ذات او دانسته است.البته از اظهارات او در این باره به روشنی می توان فهمید که او به اصالت ماهیت و اعتباری بودن وجود حتی در واجب تعالی عقیده داشته است.به نظر می آید اعتراضات او بر دلیل این قاعده ناشی از خلط مفهوم به مصداق و غفلت از مشکک بودن حقیقت وجود است.اما قاعده دوم که فخر رازی آن را از دلایل اثبات قدم عالم پنداشته است برآن چندین ایراد واردکرده استواما ایرادات او در صورتی وارداست که مقصود حکما از "امکان" به کاررفته در این قاعده امکان ذاتی باشد.اما آیا واقعا چنین است یااین که مراد ایشان امکان استعدادی یا معنایی اعم از ذاتی و استعدادی بوده است؟اما در مورد قاعده سوم چون فخررازی مفاد این قاعده را بااعتقاد متکلمان مبنی صدور بی واسۀ جمیع مخلوقات از خداوند متعال ناسازگار می دیده بر آن مبنی بر صدور بی واسطۀ جمیع مخلوقات از خداوند متعال ناسازگار می دیده بر آن تاخته است.اما اعتراضات و موارد نقصی که او بر این قاعده-که مورد اجماع همۀ حکما و عرفا و قبول غالب متکلمان می باشد-واردکرده چیست و از چه درجه ای از اعتبار برخوردار است؟این مقاله به موضوعات یاد شده می پردازد.

مراجع