مفهوم غبطه و سازوکارهای تشخیص آن در امور مولی‌علیه

فقه و اصول

مقاله 9، دوره 55، شماره 3 - شماره پیاپی 134، آذر 1402، صفحه 169-191   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2022.75406.1305

نویسندگان

سعید نظری توکلی¹؛ سید حسن داودالموسوی^{* 2}

¹استاد دانشگاه تهران

²دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه تهران

چکیده

با صرف‌نظر از عدم‌اشتراط رعایت غبطه در برخی تصرفات، همچون امور ناظر به شئون ولی، پرداخت هزینهٔ معیشت، تحصیل و...، بنا بر نظر مشهور فقها، تصرفات ولی در سایر امور مولی‌علیه، مشروط به رعایت غبطهٔ اوست. باوجوداین، مرز میان مفهوم غبطه و واژه‌های همسو و سازوکار تشخیص آن در متون فقهی چندان روشن نیست. جستار حاضر با به‌کارگیری ‌روش تحلیلی‌ و توصیفی نشان می‌دهد که غبطه ازنظر فقهی، مفهومی هم‌عرض با مصلحت و ناهمسو با منفعت دارد و شرط واقعی در تصرفات ولی است. رعایت غبطه در همه تصرفات مالی و غیرمالیِ ولی معتبر است و تشخیص و تطبیق آن در امور مولی‌علیه با نهادی است که زیرساخت‌های لازم را برای چنین تشخیصی در اختیار دارد. در صورت بروز تزاحم میان مصالح، اولویت با عملی است که متضمن مصلحت قطعی و بلندمدت و دربرگیرندهٔ مصالح دنیوی و اخرویِ مولی‌علیه است. بهترین ملاک برای تشخیص رعایت غبطهٔ مولی‌علیه، تضمین حفظ حقوق وی در پی اقدام ولی است؛ حقوقی که برای آگاهی از آن‌ها می‌توان به آموزه‌های دینی، قوانین موضوعه و اسناد بین‌المللی رجوع کرد.

کلیدواژه‌ها

غبطه؛ ولیّ؛ مولی‌علیه؛ مصلحت

مراجع

قرآن کریم

ابن‌ادریس، محمدبن‌احمد. السرائر. قم: مؤسسة النشر اسلامی. 1410ق.

ابن‌ادریس، محمدبن‌احمد. ‌موسوعة ابن‌ادریس الحلی. محقق: محمدمهدی خرسان. قم: دلیل ما. 1387.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. امالی. بیروت: اعلمی. 1400ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. عیون اخبار الرضا(ع).مصحح: مهدی لاجوردی. تهران: جهان. بی‌تا.

ابن‌جنید اسکافی، محمدبن‌احمد. مجموعة فتاوی. گردآورنده: علی‌پناه اشتهاردی. قم: مؤسسة النشر اسلامی. 1416ق.

ابن‌حمزه، محمدبن‌علی. الوسیلة الی نیل الفضیلة. محقق: محمود مرعشی، محمد حسون. بی‌جا: بی‌نا. 1408ق.

ابن‌زهره، حمزة‌بن‌علی. غنیة النزوع الی علمی الأصول و الفروع. محقق: ابراهیم بهادری. بی‌جا: بی‌نا. 1417ق.

ابن‌عربی، محمدبن‌عبدالله. احکام القرآن. محقق: علی‌محمد بجاوی. بیروت: دار الجیل. ۱۴۰۸ق.

ابن‌فارس، احمدبن‌فارس. معجم مقاییس اللغة. به‌کوشش: عبدالسلام هارون‌. قم: مکتب الإعلام الإسلامی. ۱۴۰۴ق.

ابن‌قدامه، عبدالله‌بن‌احمد.  المغنی. بیروت: دار الکتب العلمیة. 1347ق.

ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم. لسان العرب. بیروت: دار الفکر. بی‌تا.

ابواسحاق شیرازی، ابراهیم‌بن‌علی. المهذب فی الفقه الإمام شافعی. بیروت: دار الکتب العلمیة. بی‌تا.

اراکی، محمدعلی. کتاب البیع. قم: اسماعیلیان. 1415ق.

اشتهاردی، علی‌پناه. مدارک العروة. تهران: دار الأسوة. 1417ق.

اصفهانی، محمدحسین. حاشیة المکاسب. محقق: عباس آل‌سباع قطیفی. قم: ذوی القربی. 1427ق.

اعرافی، علیرضا. درس خارج اصول. 10/19/1400،                                                   https://taghrir.ismc.ir/taghrir/97210

افتخارزاده، سیده زهرا. «تجربۀ زیستۀ زنان در ازدواج زودهنگام»، پژوهشنامۀ مددکاری اجتماعی، دوره 1، ش3، 1394، ۱۰۹تا۱۵۶.

امام‌الحرمین، عبدالملک‌بن‌عبدالله. نهایة المطلب فی درایة المذهب. بی‌جا: دار المنهاج. 1428ق.

انصاری، قدرت‌الله، محمدجواد فاضل لنکرانی. موسوعة أحکام الأطفال و أدلتها. قم: مرکز فقهی ائمۀ اطهار(ع). 1429ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. المکاسب. قم: المؤتمر العالمی بمناسبة الذکری المئویة الثانیة لمیلاد الشیخ الأعظم الأنصاری. 1415ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. کتاب النکاح. قم: المؤتمر العالمی بمناسبة الذکری المئویة الثانیة لمیلاد الشیخ الأعظم الأنصاری. 1415ق.

بحرالعلوم، محمدبن‌محمدتقی. بلغة الفقیه. محشی: محمدتقی آل‌بحرالعلوم. مصحح: حسین بحرالعلوم. تهران: مکتبة الصادق(ع). 1362.

بغوی، حسین‌بن‌مسعود. التهذیب فی الفقه. محقق: عادل احمد عبدالموجود، بیروت: دار الکتب العلمیة. 1418ق.

پیوندی، غلامرضا. حقوق کودک. تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی. 1390.

تبریزی، جواد. استفتائات جدید. قم: سرور. 1378.

جزیری، عبدالرحمان. الفقه علی مذاهب الأربعة. بیروت: دار الکتب العلمیة. چاپ‌دوم، 1424ق.

جوادی آملی، عبدالله. ولایت در قرآن، تحقیق: محمد رضا مصطفی پور، قم: اسراء. 1379

حر عاملی، محمدبن‌حسن. تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة. محقق: محمدرضا حسینی جلالی، قم: آل‌البیت(ع). ۱۴۱۶ق.

حسینی عاملی، محمدجوادبن‌محمد. مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة. بیروت: دار احیاء التراث العربی. بی‌تا.

حسینی، سیدعلی. «حکومت و مصلحت از دیدگاه صاحب جواهر»، پژوهشنامۀ حکمت و فلسفۀ اسلامی. ش2، 1381، 44تا57.

حکیم، محسن. مستمسک العروة الوثقی. قم: دار التفسیر. 1374.

حماد، نزیه. معجم المصطلحات المالیة و الإقتصادیة فی لغة الفقهاء. دمشق: دار القلم. ۱۴۲۹ق.

صفوی، حنانه‎سادات، ماه‌گل مینایی. «تجربۀ زیستۀ دختران نوجوان در نقش همسر: مطالعۀ ازدواج زودهنگام دختران آران بیدگل»، فصلنامۀ پژوهش‌نامۀ زنان. دوره ۶، ش2، 1394، ۸۷تا۱۰۶.

حیدری، موسی‌الرضا. مبانی و ادلۀ تقدم مصالح اجتماعی بر مصلحت فردی از دیدگاه مذاهب اسلامی. پایان‌نامۀ دورهٔ کارشناسی ارشد، به‌راهنمایی ناصر سلمانی ایزدی ، سبزوار: دانشگاه حکیم سبزواری. 1396.

خمینی‌، روح‌الله. کتاب البیع. قم: مؤسسهٔ نشر اسلامی. 1415ق.

خمینی‌، روح‌الله. تحریر الوسیلة. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). 1392.

خویی، ابوالقاسم. محاضرات فی اصول الفقه. قم: دار الهادى. چاپ‌چهارم، 1417ق.

خویی، ابوالقاسم. مصباح الفقاهة. قم: داوری. 1387.

خویی، ابوالقاسم. موسوعة الإمام الخوئی. قم: مؤسسۀ احیاء آثار الإمام الخوئی. 1418ق.

خویی، ابوالقاسم، محمود هاشمی. محاضرات فی الفقه الجعفری. قم: مؤسسۀ دائرة المعارف فقه اسلامی. 1429ق.

دفتر همکاری حوزه و دانشگاه. فلسفۀ تعلیم و تربیت درآمدی بر تعلیم و تربیت اسلامی. تهران: سمت. 1372.

رویانی، عبدالواحد. بحر المذهب. محقق: طارق فتحی السید. بیروت: دار الکتب العلمیة. چاپ‌اول، 2009م.

سبزواری، عبدالأعلی. مهذب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام. قم: سیدعبدالأعلی سبزواری. 1413ق.

شاکری، بلال. «بازخوانی اصل احتیاط در فروج»، جستارهای فقهی و اصولی. دورۀ2، ش2 و3، تابستان 1395، 31تا48.

شبیری زنجانی، موسی. کتاب نکاح. قم: مؤسسۀ پژوهشی رأی‌‌پرداز، بی‌تا.

شهید اول، محمدبن‌مکی. القواعد و الفوائد فی الفقه و الأصول و العربیة. محقق:حکیم، عبدالهادی سیدمحسن. قم: مفید. بی‌تا.

شهید اول، محمدبن‌مکی. الدروس الشرعیة. قم: مؤسسة النشر اسلامی. 1414ق.

شهید اول، محمدبن‌مکی. موسوعة الشهید الأول. محقق: علی اوسط ناطقی و رضا مختاری. قم: مرکز العلوم و الثقافة الإسلامیة. 1430ق.

شهید ثانی، زین‌‌الدین‌بن‌علی. الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة. محقق: محمد کلانتر. قم: داوری. 1410ق.

شهید ثانی، زین‌‌الدین‌بن‌علی. حاشیۀ شرائع الإسلام. محقق: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. قم: ب‍وس‍ت‍ان‌ ک‍ت‍اب؛‌‌ مرکز النشر التابع لم‍ک‍ت‍ب‌ الإع‍لام‌ الإس‍لامی‌‌. 1380.

شهید ثانی، زین‌‌الدین‌بن‌علی. مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام. محقق: مؤسسة المعارف الإسلامیة. قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة. 1413ق.

شهیدی تبریزی، میرزا فتاح‌بن‌محمدعلی. ‌هدایة الطالب إلی اسرار المکاسب. قم: دار الکتاب. بی‌تا.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر. جواهر الکلام. بیروت: دار احیاء التراث العربی. بی‌تا.

صدر، محمدباقر. بحوث فی علم الأصول. قم: مؤسسۀ دائرة معارف الفقه الإسلامی. محقق: محمود هاشمی شاهرودی. 1417ق.

طباطبایی کربلایی، علی بن محمد علی. ریاض المسائل (ط. الحدیثة).  قم: مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث. 1418ق.

طبرسی، فضل‌بن‌حسن. تفسیر مجمع البیان. بیروت: دار الفکر، 1414ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. المبسوط فی فقه الإمامیة. تهران: مرتضوی. 1387ق.

عسکری، ابوهلال. الفروق اللغویة. قم: بصیرتی. بی‌تا.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. تبصرة المتعلمین فی احکام الدین. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. 1411ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. تذکرة الفقهاء. قم: آل البیت(ع). 1414ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. قواعد الأحکام. قم: مؤسسة النشر اسلامی. 1413ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. مختلف الشیعة فی احکام الشریعة. قم: بوستان کتاب. چاپ‌دوم، 1423ق.

علیدوست، ابوالقاسم. فقه و عرف. تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ اسلامی. چاپ‌هفتم، 1398.

علیدوست، ابوالقاسم. فقه و مصلحت. تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ اسلامی. چاپ‌هفتم، 1399.

علیدوست، ابوالقاسم. «مرجعیت عرف در تطبیق مفاهیم بر مصادیق»، فصلنامۀ حقوق اسلامی. دوره1، ش2، ۱۱. ۱۳۸۳،

فیومی ،محمدبن‌محمد. . المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی. قم: دار الهجرة. ۱۴۱۴ق.

فاضل لنکرانی. درس خارج اصول دورۀ دوم، جلسۀ 125. 1400،                                  https://fazellankarani.com/persian/ lessons/view/23739

فاضل لنکرانی، محمدجواد. قاعدۀ میسور. محقق: سیدمرتضی میرزاده‌ اهری. قم: مرکز فقهی ائمۀ اطهار(ع). 1396.

فاضل لنکرانی، محمدجواد. درس خارج فقه، بیع فضولی، جلسۀ 38. 1392. https://fazellankarani.com/persian/lessons/7250/

فاضل لنکرانی، محمد. تفصیل الشریعة: النکاح. محقق: مرکز فقهی ائمۀ اطهار(ع). قم: مرکز فقه أئمهٔ اطهار(ع). 1421ق.

فخرالمحققین، محمدبن‌حسن. ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد. مصحح: عبدالرحیم بروجردی، حسین موسوی کرمانی، علی‌پناه اشتهاردی. قم: بی‌نا. 1387ق.

فیض کاشانی، محمدبن‌شاه‌مرتضی، علی‌اکبر غفاری. المحجة البیضاء. قم: مؤسسة النشر اسلامی. ۱۴۱۷ق.

قاری، سیدفاطمی. حقوق بشر در جهان معاصر، دفتر دوم. تهران: مؤسسۀ مطالعات و پژوهش‌های حقوقی شهر دانش. بی‌تا.

کاشف‌الغطاء، حسن. انوار الفقاهه - کتاب النکاح. نجف اشرف: مؤسسة کاشف الغطاء العامة، ۱۴۲۲ق.

کلوذانی، محفوظ‌بن‌احمد. الهدایة علی المذهب الإمام احمد. بی‌جا: غراس. 1432ق.

کلینی، محمدبن‌یعقوب. الکافی. مترجم: علی‌اکبر غفاری، محمد آخوندی. تهران: دار الکتب الإسلامیة. ۱۳۶۳تا۱۳۶۵.

کی‌خسروی، مهدی، احمدرضا توحیدی. «دستیابی به حقوق بشر کودکان از رهگذر بررسی تفصیلی مفهوم بهترین مصلحت کودک در آموزه‌های حقوقدانان بین المللی»، تحقیقات حقوقی معاهدۀ 2دوره2، ش3. تابستان 1397، 171تا191.

مالک‌بن‌انس. المدونة. لبنان: دار الکتب العلمیة. 1415ق.

ماوردی، علی‌بن‌محمد. الحاوی الکبیر. محقق: شیخ علی‌محمد معوض، شیخ عادل احمد الموجود، بیروت: دار الکتب العلمیة. 1419ق.

متقی، علی‌بن‌حسام‌الدین. کنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال. مصحح: بکری حیانی، صفوه سقا. بیروت: الرسالة. ۱۴۰۹ق.

مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی. بحار الأنوار الجامعة لدرر اخبار الأئمه. بیروت: الوفاء. چاپ‌دوم، 1403ق.

مجموعۀ مؤلفین. موسوعة الإجماع فی الفقه الإسلامی. ریاض: دار الفضیلة. 1433ق.

محقق حلی، جعفربن‌حسن. شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام. محقق: عبدالحسین محمدعلی بقال. قم: اسماعیلیان. 1408ق.

محقق کرکی، علی‌بن‌حسین. جامع المقاصد فی شرح القواعد. قم: آل البیت(ع). 1414ق.

مشکینی اردبیلی، علی. التعلیقة الإستدلالیة علی تحریر الوسیلة. قم: مؤسسۀ علمی فرهنگی دار الحدیث. 1390.

مظفر، محمدرضا. اصول الفقه. قم: اسماعیلیان. چاپ‌پنجم، 1375.

معرفت، محمدهادی. مصاحبه با ابوالقاسم گرجی و...  فصلنامۀ نقد و نظر. پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، دوره1، ش1 زمستان1373. 14-106

مکارم شیرازی، ناصر. ‌انوار الفقاهة فی احکام العترة الطاهرة. قم: امام علی‌بن‌ابی‌طالب(ع). 1390.

مکارم شیرازی، ناصر. کتاب النکاح. قم: مدرسهٔ امام علی‌بن‌ابی‌طالب(ع). 1424ق.

ملک‌پور، مختار. «بررسی رابطۀ سن کم مادر و میزان هوش در فرزند»، اندیشه و رفتار. ش1 و2، 1374، 76تا81.

میرزای قمی، ابوالقاسم‌بن‌محمدحسن. قوانین الأصول، تهران: مکتبة الإسلامیة. 1378ق.

نائینى، محمدحسین. فوائد الأصول. بی‌جا: بی‌نا. 1376.

نجار، محمد علی. المعجم الوسیط. ج2. بی‌جا: موسسة الصادق (ع). 1386.

نراقی، احمدبن‌محمدمهدی. الحاشیة علی الروضة البهیة. محقق: محسن احمدی، رضا استادی. قم: مؤسسهٔ نشر اسلامی. 1383.

یزدی، محمدکاظم‌بن‌عبدالعظیم. العروة الوثقی. محشی: مراجع تقلید. بیروت: اعلمی. 1409ق.

2011. G. Santhya., 2011. Early marriage and sexual and reproductive health vulnerabilities of young women: a synthesis of recent evidence from developing countries. Current opinion in obstetrics and gynecology, 23: 334- 339.

UNICEF, 2007. Woman and children, the double dividend of gender equality, the state of the world’s children

Convention on the Rights of the Child,1989.

 https://www.unicef.org/child-rights-convention/convention-text

Universal Declaration of Human Rights, 1948. United Nations.

https://www.un.org/en/about-us/universal-declaration-of-human-rights

Unicef, implemention Handbook for theconvention on the right of the child, June 2002.

https://www.unicef.org/lac/media/22071/file/Implementation%20Handbook%20for%20the%20CRC.pdf.